Posts

38 De rekkelijken en preciezen

Afbeelding
   De tegenstelling letterlijk-vrij is – in de feitelijke praktijk van de pennen in de inkt en de vingers op de toetsen – een schijntegenstelling. Want ‘wat er staat’ is altijd iets in een andere taal. Wat de vertalers ervan maken is nooit wat er staat in het origineel. Letterlijk letterlijk is alleen om die reden al een onmogelijkheid.    Dat weten vertalers heel goed. Je zult vertalers zelf dan ook zelden kunnen betrappen op de stellingname dat ze ‘vertalen wat er staat’ en dat hun vertalingen ‘transparant’ zijn. Al zijn er betreurenswaardige uitzonderingen.    Maar het is zo’n verlokkelijk simpele tegenstelling: letterlijk versus vrij. De letterlijken (manmoedig) vertalen wat er staat en de vrijen (liederlijk) spelen zelf auteurtje.    Het doet een beetje denken aan onze nationale trots de godsdienststrijd, toen de rekkelijken en de preciezen elkaar in de uitbundige baarden vlogen. De preciezen vonden dat de mensch was voorbeschikt tussen branden in de hel of in de hemel, terwij
Een reactie posten
Meer lezen

37 Good Advice for Children

Afbeelding
   Deel één in een serie van drie. De andere twee vielen af. Het was een moeilijke keuze, want ze verschilden in niets van elkaar.    Ook dit gedicht heeft als aanleiding een heel oude grap. In een Platforum uit de beginjaren tachtig van weet ik wat voor afgelopen eeuw tekende Erik Bindervoet een zekere Theo S. die met geheven wijsvinger de goede raad geeft: ‘Pis nooit over een nieuw bankstel.’    Over oude bankstellen heeft hij het niet. Over schijten ook niet.    Hetzelfde gaat op voor de adviezen in dit dubieuze vers. Snij je broer z’n neus niet af. (Lees: je zus d’r neus is minder erg. Of je broer z’n oren.) Steek het bankstel niet in brand. (Liever je bed, met andere woorden.) Schiet in je eigen oog geen pijl. (Want je vindt heus wel ogen van anderen.)    Etc.    Heel opvoedkundig.    Ik zat voor de vertaling vast aan de illustratie van Marga van den Heuvel. Dat was een extra uitdaging. Want nieuwe ongerijmde adviezen verzinnen in het Engels was natuurlijk niet echt moeili
1 reactie
Meer lezen

36 Eigenkokers

Afbeelding
   In het Russisch heten ze ‘vanzichzelfjes’, otsebjatiny , de eigenhandige toevoegsels van een vertaler in een tekst.    Hoe zal ik ze noemen? Eigenhandjes? Eigenkokers? Zelfkokers? Zelfverzinsels? Bijverzinsels? Koekoekseieren? Of misschien gewoon letterlijk vanzichzelfjes?    In de achttiende en negentiende eeuw was de praktijk in Rusland schering en inslag. Hoewel er ook een ‘letterlijke’ school was, werden ‘vrije’ vertalingen geprefereerd. Ze werden veel meer gelezen en de eigen bedenksels werden zelfs in serieuze literaire tijdschriften geciteerd met het idee dat het de woorden van de originele schrijver waren. Origineel waren ze wel, alleen niet van de schrijver...    Een grootmeester op het gebied was Irinarch Vvedenksi (1813-1855), die in zijn korte, tweeëndertigjarige leven een hele resem romans uit het Engels vertaalde. Van The Vicar of Wakefield tot Fenimore Cooper, van Jane Eyre tot Vanity Fair , en daarbij nog een stapel romans van Dickens. Plus Cicero uit het Latijn
Een reactie posten
Meer lezen

35 Yawning Song

Afbeelding
   Slaapliedjes zijn er zolang als er kinderen zijn die niet willen slapen. Tot ver voor onze evolutionaire afsplitsing dus.    Het gedichtje is gebouwd op klank en intonatie. Het Engels is zes regels langer geworden. Maar Engelstalige kinderen doen er ook langer over om in slaap te vallen.    Is het nog wel een vertaling? De verschillen zijn in dit gedicht van de twintig misschien nog wel het grootst. Eigenlijk is alleen de onmogelijkheid van de voorbeelden hetzelfde gebleven. Maar dat was dan ook het voornaamste: dat het flauwekul was.    Toch wordt hieraan duidelijk welke vrijheden je als vertaler moet nemen om van iets hetzelfde te maken. Wat toch een van de betere definities van vertalen is.    Maar als dit een vertaling moet voorstellen, waarom zou de vertaler het dan een vertaling willen noemen? Het is net zo ‘geïnspireerd door’ als een groot percentage van authentieke originele gedichten is geïnspireerd door andere gedichten. Soms staat erbij ‘naar’ dit en dat, maar meesta
Een reactie posten
Meer lezen

34 Vasisdassen in vertaling

Afbeelding
   Toen Poesjkin het woord vasisdas in zijn Jevgeni Onegin liet voorkomen, als laatste woord van de laatste regel van de vijfendertigste strofe van het eerste boek, twijfelde hij over de spelling. Waarschijnlijk was het jargon en had hij het nergens ooit geschreven zien staan. Hij zag wel dat het uit het Duits kwam, want in de kladversie schreef hij eerst Wass ist das en in zijn netschrift vas-isdas , voordat het werd gedrukt (gecursiveerd) als vasisdas , rijmend op ne raz , ‘niet voor het eerst’. Een heel leuk rijm, waarmee Aleksandr Sergeëvitsj in zijn nopjes geweest moet zijn.    Verletterlijkt luiden de laatste regels: ‘En de bakker, een stipte Duitser met een katoenen muts, heeft niet voor het eerst zijn watmottat geopend.’ Dat wil zeggen, er zijn al meer klanten langsgeweest op deze vroege Petersburgse ochtend, dus héél vroeg is het niet.    Het woord staat in het Russisch gecursiveerd. Wil dat zeggen dat Poesjkin het als een Fremdkörper in het Russische taaleigen beschou
Een reactie posten
Meer lezen

33 Een watmottat

Afbeelding
   Op mijn speurtocht naar een Nederlands woord voor het Russische fortotsjka kwam ook het woord vasistas voorbij. Uiteindelijk maakte ik van fortotsjka een bovenraampje, maar het verhaal van de vasistas bleef vooralsnog onverteld. Terwijl dat ook buitengewoon boeiend is. Fascinerend zelfs. Bloedstollend mag je wel zeggen. Mysterieus. Een raadsel.     Vasistas is Frans. Russisch is vasisdas .    Nou ja, Russisch, Petersburgs eigenlijk, en wel Petersburgs uit het eind van de achttiende eeuw, toen de internationaal geöriënteerde Petersburgers – met de fortotsjki wijd geopend op het Westen – ook zeiden, in plaats van ontbijten ( zavtrakat’ in dagelijks Russisch), dat ze gingen ‘vruchtstukken’ ( frysjtykat’ , van het Duitse ‘frühstücken’).    Nou ja, Petersburgs, vasisdas heeft er alle schijn van uit het Duits te komen. De etymologie wil dat het een verbastering is van de vraag die de Duitse bakkers in de Russische hoofdstad (waarvan het wemelde in die dagen), door hun luikje a
Een reactie posten
Meer lezen

32 Bovenventilatieklapschuiftochtraampjes

Afbeelding
   Laatst vroeg ik aan Ard Posthuma (die trouwens sinds kort ook een blog begonnen is, vertaalperikels gedoopt, heel leuk en nuttig, leest dat allen op zijn website en collegavertalers kom uit de veren, omgord de pen die machtiger is dan het zwaard, trek de stoute wondersloffen aan en volg het goede voorbeeld teneinde de ongelovige waereld duidelijk te maken dat er meer bij het vertalen komt kijken dan het opslaan van een dictionnaire en een thesaurus en bovendien is het leuk om op die manier in contact met elkaar te blijven) laatst vroeg ik dus aan Ard Posthuma (die ik nog had leren kennen in de goeie ouwe dagen van weleer toen we nog een glaasjen konden drinken in de donkerbruine Groningse uitspanning De Wolthoorn en elkaar konden spreken op festiviteiten zoals literaire manifestaties, nationale vertaaldagen en boekpresentaties en wat dies meer zij, en hoe moet je elkaar nu leren kennen, dus mensen, begin nou gewoon allemaal een blog), laatst vroeg ik dus aan Ard Posthuma (want ik h
Een reactie posten
Meer lezen

31 De letterlijken en de vrijen

Afbeelding
   Feitelijk is het een schijntegenstelling, tussen letterlijk vertalen en vrij vertalen. Letterlijk vertalen kan niet, en vrij vertalen mag niet. Letterlijk vertalen (‘vertalen wat er staat’) levert geen literare teksten op, slechts hompelende betekenisbenaderingen. Terwijl vrij vertalen altijd in sterke mate afhankelijk blijft van de wil tot getrouwheid van de vertaler.    Toon mij één uitgegeven letterlijke vertaling die zich woord voor woord aan brontekst houdt, woordvolgorde, uitdrukkingen, alles.    Toon mij één werkelijk vrije vertaling die het origineel in niets volgt maar het van kop tot staart omgooit.    Geen vertaling is letterlijk, geen vertaling is vrij. Letterlijk is onleesbaar, en vrij is geen vertaling.    Vertalen staat of valt bij de gewetensvolheid en de kunde van de vertaler.    De schijntegenstellingen zijn de twee uiteinden van een eindeloze spoorrails. Op het station Vertalië kun je in het boemeltje stappen naar ‘Vrij’, of de andere kant op, naar ‘Letterli
Een reactie posten
Meer lezen

30 Owl and the Moon

Afbeelding
   De uil en de maan zijn sinds het verhaal van Arnold Lobel, waarin Uil denkt dat de Maan met hem meeloopt naar huis, een onafscheidelijk duo. Maar misschien waren ze het daarvoor, als stralende nachtelijke fenomenen, ook al wel.    In dit gedicht komt daar de (door veel mensen onvoldoende gewaardeerde) onbaatzuchtige eigenschap van het hemellichaam bij, dat zij juist dan schijnt als het donker is – terwijl de zon schijnt als het buiten toch al licht is. Waarmee is bewezen dat de maan groter en belangrijker is dan de zon.    De vorm van het versje is simpel. Ik gebruik geen amfibrachussen, anapesten en andere moeilijke metrums of rijmschema’s. De vorm wordt louter door het ritme gedicteerd. Soms wil ik per se woorden gebruiken en moet ik koste wat kost er rijmwoorden voor vinden. Soms heb ik rijmwoorden en moet ik er iets mee doen. Het werkt twee kanten op.    Stephen Mulhern adviseerde meer ‘oe’-klanken te gebruiken om het uilige aan te zetten in de eerste versie van de vertaling
Een reactie posten
Meer lezen

29 Met een wraak

Afbeelding
   ‘Autumn,’ schrijft Moss, ‘arrived in Somerset with a vengeance’. Je ziet het voor je: met geslepen messen en bijgevijlde tanden komt de Herfst wraak nemen omdat hij eerder is weggejaagd.    Maar hoe zeg je dat in het Nederlands? De herfst kwam to settle the score . Alleen is dat geen Nederlands. Kwam de rekening vereffenen. De herfst had hier nog een appeltje te schillen.    In het inmiddels erop nageslagen woordenboek wordt tot mijn verbazing het verband met wraak helemaal niet gelegd. Er staat: ‘With a vengeance: duchtig, van jewelste; dat het een aard heeft/had, in het kwadraat; en hoe!; overdreven. Als in ‘the wind blew with a vengeance’: de wind waaide er duchtig op los; en ‘work with a vengeance’: werken dat de stukken eraf vliegen.    Is het dan gewoon een standaard uitdrukking waar we niets achter hoeven te zoeken?    Merriam-Webster geeft Van Dale gelijk: ‘with a vengeance’. 1: with great force or vehemence undertook reform with a vengeance . 2: to an extreme or excess
Een reactie posten
Meer lezen