VandaagsVertaalProbleem

    Toneel. Een appartement op de begane grond diep in de Amsterdamse Jordaan in een uit het eind van de twintigste eeuw daterend nieuwbouwcomplex. In de woonkamer een vleugel met daarop boeken, in de keuken een aanrecht met daarop afwas. Aan de keukentafel: ik en M.    – Wat ik zo leuk vind, is dat ik in jullie vertaling van Ulysses jouw stem hoor.    – Mijn stem?    – Ja, ik hoor je voorlezen of vertellen of praten. Jouw stem. Zoals ik je ken. Vind je dat niet goed? Je kijkt zo fronsend. Heb ik je beledigd?    – Ik had eigenlijk gehoopt dat je de stem van Joyce zou horen. Vertalers vertalen niet om hun eigen stem te laten klinken, weet je. Daar ga je toch niet van uit, als je aan het vertalen bent, dat dat moet, je eigen stem laten horen in andermans werk.    – Maar het is jouw werk toch ook? Het is toch jullie vertaling?    – Waarin we zo goed en zo kwaad als dat kan Joyce willen laten klinken zoals wij hem horen. Of zoals wij hem uit zijne woorden hebben geroken.    – Gero

   Ik heb net een website ontdekt met daarop heel Alice in Wonderland in alle Russische vertalingen tot nu toe. En dat zijn er, hou je vast, dertig. Dertig! Waarvan één uit de negentiende, veertien uit de twintigste en een coole vijftien uit onze net uit de startblokken struikelende eenentwintigste eeuw. Nog tachtig jaar voor de boeg en nu is de vorige al ingehaald.    Daar steekt Nederland een beetje bleek bij af, met een schamele stuk of dertien “die de noemer vertaling ‘waardig’ zijn” in de telling van Janne Van Beek in haar gedreven en bedreven masterscriptie.    Rondkijkend op het meer dan volprezen internet krijg ik niet de indruk dat de Franse en Duitse vertalingen veel paddestoeleriger uit de grond geschoten zijn. Het houdt daar ook niet echt over. Maar de Engelsen maken het helemaal bont. Geen enkele Engelse vertaling heb ik gevonden! Niet één!    In Rusland lijkt het een soort volkssport geworden te zijn, Alice in Wonderland vertalen. En de vertalingen verdringen elkaar

   Ik zit als gederadicaliseerd antigelovige niet meer zo goed in mijn katholieke kerkgebruiken – ben in mijn leven ook maar twee keer ter kerke geweest, een keer om gedoopt te worden en een keer om mijn ‘eerste heilige communie’ te mogen doen of ontvangen. Kreeg ik iets op de tong gelegd wat ik eenmaal weer thuis beschreef als een ‘eenhapscracker’ maar waarvan ik niet wist wat ik ermee aanmoest, en dat ik dus maar liet smelten op de tong – wat kennelijk precies de bedoeling was. (Jezus, smelt op de tong.) Verder is mijn (buitentoeristisch) kerkbezoek niet gekomen. Of toch nog, hier en daar een begrafenis. Maar al met al heb ik geen idee wat er zich allemaal voor poespas en hocuspocus afspeelt.    Het vertaalprobleem is dit: in Rusland voor de Revolutie kregen misgangers in de Russisch-Orthodoxe kerk niet alleen tijdens de dienst het bloed en het lichaam van Jezus te verorberen, maar als ze weggingen kregen ze ook nog een slokje miswijn ‘for the road’, wat bij hun heette ‘de warm’. T

   De tegenstelling letterlijk-vrij is – in de feitelijke praktijk van de pennen in de inkt en de vingers op de toetsen – een schijntegenstelling. Want ‘wat er staat’ is altijd iets in een andere taal. Wat de vertalers ervan maken is nooit wat er staat in het origineel. Letterlijk letterlijk is alleen om die reden al een onmogelijkheid.    Dat weten vertalers heel goed. Je zult vertalers zelf dan ook zelden kunnen betrappen op de stellingname dat ze ‘vertalen wat er staat’ en dat hun vertalingen ‘transparant’ zijn. Al zijn er betreurenswaardige uitzonderingen.    Maar het is zo’n verlokkelijk simpele tegenstelling: letterlijk versus vrij. De letterlijken (manmoedig) vertalen wat er staat en de vrijen (liederlijk) spelen zelf auteurtje.    Het doet een beetje denken aan onze nationale trots de godsdienststrijd, toen de rekkelijken en de preciezen elkaar in de uitbundige baarden vlogen. De preciezen vonden dat de mensch was voorbeschikt tussen branden in de hel of in de hemel, terwij

   Deel één in een serie van drie. De andere twee vielen af. Het was een moeilijke keuze, want ze verschilden in niets van elkaar.    Ook dit gedicht heeft als aanleiding een heel oude grap. In een Platforum uit de beginjaren tachtig van weet ik wat voor afgelopen eeuw tekende Erik Bindervoet een zekere Theo S. die met geheven wijsvinger de goede raad geeft: ‘Pis nooit over een nieuw bankstel.’    Over oude bankstellen heeft hij het niet. Over schijten ook niet.    Hetzelfde gaat op voor de adviezen in dit dubieuze vers. Snij je broer z’n neus niet af. (Lees: je zus d’r neus is minder erg. Of je broer z’n oren.) Steek het bankstel niet in brand. (Liever je bed, met andere woorden.) Schiet in je eigen oog geen pijl. (Want je vindt heus wel ogen van anderen.)    Etc.    Heel opvoedkundig.    Ik zat voor de vertaling vast aan de illustratie van Marga van den Heuvel. Dat was een extra uitdaging. Want nieuwe ongerijmde adviezen verzinnen in het Engels was natuurlijk niet echt moeili

   In het Russisch heten ze ‘vanzichzelfjes’, otsebjatiny , de eigenhandige toevoegsels van een vertaler in een tekst.    Hoe zal ik ze noemen? Eigenhandjes? Eigenkokers? Zelfkokers? Zelfverzinsels? Bijverzinsels? Koekoekseieren? Of misschien gewoon letterlijk vanzichzelfjes?    In de achttiende en negentiende eeuw was de praktijk in Rusland schering en inslag. Hoewel er ook een ‘letterlijke’ school was, werden ‘vrije’ vertalingen geprefereerd. Ze werden veel meer gelezen en de eigen bedenksels werden zelfs in serieuze literaire tijdschriften geciteerd met het idee dat het de woorden van de originele schrijver waren. Origineel waren ze wel, alleen niet van de schrijver...    Een grootmeester op het gebied was Irinarch Vvedenksi (1813-1855), die in zijn korte, tweeëndertigjarige leven een hele resem romans uit het Engels vertaalde. Van The Vicar of Wakefield tot Fenimore Cooper, van Jane Eyre tot Vanity Fair , en daarbij nog een stapel romans van Dickens. Plus Cicero uit het Latijn

   Slaapliedjes zijn er zolang als er kinderen zijn die niet willen slapen. Tot ver voor onze evolutionaire afsplitsing dus.    Het gedichtje is gebouwd op klank en intonatie. Het Engels is zes regels langer geworden. Maar Engelstalige kinderen doen er ook langer over om in slaap te vallen.    Is het nog wel een vertaling? De verschillen zijn in dit gedicht van de twintig misschien nog wel het grootst. Eigenlijk is alleen de onmogelijkheid van de voorbeelden hetzelfde gebleven. Maar dat was dan ook het voornaamste: dat het flauwekul was.    Toch wordt hieraan duidelijk welke vrijheden je als vertaler moet nemen om van iets hetzelfde te maken. Wat toch een van de betere definities van vertalen is.    Maar als dit een vertaling moet voorstellen, waarom zou de vertaler het dan een vertaling willen noemen? Het is net zo ‘geïnspireerd door’ als een groot percentage van authentieke originele gedichten is geïnspireerd door andere gedichten. Soms staat erbij ‘naar’ dit en dat, maar meesta

   Toen Poesjkin het woord vasisdas in zijn Jevgeni Onegin liet voorkomen, als laatste woord van de laatste regel van de vijfendertigste strofe van het eerste boek, twijfelde hij over de spelling. Waarschijnlijk was het jargon en had hij het nergens ooit geschreven zien staan. Hij zag wel dat het uit het Duits kwam, want in de kladversie schreef hij eerst Wass ist das en in zijn netschrift vas-isdas , voordat het werd gedrukt (gecursiveerd) als vasisdas , rijmend op ne raz , ‘niet voor het eerst’. Een heel leuk rijm, waarmee Aleksandr Sergeëvitsj in zijn nopjes geweest moet zijn.    Verletterlijkt luiden de laatste regels: ‘En de bakker, een stipte Duitser met een katoenen muts, heeft niet voor het eerst zijn watmottat geopend.’ Dat wil zeggen, er zijn al meer klanten langsgeweest op deze vroege Petersburgse ochtend, dus héél vroeg is het niet.    Het woord staat in het Russisch gecursiveerd. Wil dat zeggen dat Poesjkin het als een Fremdkörper in het Russische taaleigen beschou

   Op mijn speurtocht naar een Nederlands woord voor het Russische fortotsjka kwam ook het woord vasistas voorbij. Uiteindelijk maakte ik van fortotsjka een bovenraampje, maar het verhaal van de vasistas bleef vooralsnog onverteld. Terwijl dat ook buitengewoon boeiend is. Fascinerend zelfs. Bloedstollend mag je wel zeggen. Mysterieus. Een raadsel.     Vasistas is Frans. Russisch is vasisdas .    Nou ja, Russisch, Petersburgs eigenlijk, en wel Petersburgs uit het eind van de achttiende eeuw, toen de internationaal geöriënteerde Petersburgers – met de fortotsjki wijd geopend op het Westen – ook zeiden, in plaats van ontbijten ( zavtrakat’ in dagelijks Russisch), dat ze gingen ‘vruchtstukken’ ( frysjtykat’ , van het Duitse ‘frühstücken’).    Nou ja, Petersburgs, vasisdas heeft er alle schijn van uit het Duits te komen. De etymologie wil dat het een verbastering is van de vraag die de Duitse bakkers in de Russische hoofdstad (waarvan het wemelde in die dagen), door hun luikje a