VandaagsVertaalProbleem

   Laatst vroeg ik aan Ard Posthuma (die trouwens sinds kort ook een blog begonnen is, vertaalperikels gedoopt, heel leuk en nuttig, leest dat allen op zijn website en collegavertalers kom uit de veren, omgord de pen die machtiger is dan het zwaard, trek de stoute wondersloffen aan en volg het goede voorbeeld teneinde de ongelovige waereld duidelijk te maken dat er meer bij het vertalen komt kijken dan het opslaan van een dictionnaire en een thesaurus en bovendien is het leuk om op die manier in contact met elkaar te blijven) laatst vroeg ik dus aan Ard Posthuma (die ik nog had leren kennen in de goeie ouwe dagen van weleer toen we nog een glaasjen konden drinken in de donkerbruine Groningse uitspanning De Wolthoorn en elkaar konden spreken op festiviteiten zoals literaire manifestaties, nationale vertaaldagen en boekpresentaties en wat dies meer zij, en hoe moet je elkaar nu leren kennen, dus mensen, begin nou gewoon allemaal een blog), laatst vroeg ik dus aan Ard Posthuma (want ik h

   Feitelijk is het een schijntegenstelling, tussen letterlijk vertalen en vrij vertalen. Letterlijk vertalen kan niet, en vrij vertalen mag niet. Letterlijk vertalen (‘vertalen wat er staat’) levert geen literare teksten op, slechts hompelende betekenisbenaderingen. Terwijl vrij vertalen altijd in sterke mate afhankelijk blijft van de wil tot getrouwheid van de vertaler.    Toon mij één uitgegeven letterlijke vertaling die zich woord voor woord aan brontekst houdt, woordvolgorde, uitdrukkingen, alles.    Toon mij één werkelijk vrije vertaling die het origineel in niets volgt maar het van kop tot staart omgooit.    Geen vertaling is letterlijk, geen vertaling is vrij. Letterlijk is onleesbaar, en vrij is geen vertaling.    Vertalen staat of valt bij de gewetensvolheid en de kunde van de vertaler.    De schijntegenstellingen zijn de twee uiteinden van een eindeloze spoorrails. Op het station Vertalië kun je in het boemeltje stappen naar ‘Vrij’, of de andere kant op, naar ‘Letterli

   De uil en de maan zijn sinds het verhaal van Arnold Lobel, waarin Uil denkt dat de Maan met hem meeloopt naar huis, een onafscheidelijk duo. Maar misschien waren ze het daarvoor, als stralende nachtelijke fenomenen, ook al wel.    In dit gedicht komt daar de (door veel mensen onvoldoende gewaardeerde) onbaatzuchtige eigenschap van het hemellichaam bij, dat zij juist dan schijnt als het donker is – terwijl de zon schijnt als het buiten toch al licht is. Waarmee is bewezen dat de maan groter en belangrijker is dan de zon.    De vorm van het versje is simpel. Ik gebruik geen amfibrachussen, anapesten en andere moeilijke metrums of rijmschema’s. De vorm wordt louter door het ritme gedicteerd. Soms wil ik per se woorden gebruiken en moet ik koste wat kost er rijmwoorden voor vinden. Soms heb ik rijmwoorden en moet ik er iets mee doen. Het werkt twee kanten op.    Stephen Mulhern adviseerde meer ‘oe’-klanken te gebruiken om het uilige aan te zetten in de eerste versie van de vertaling

   ‘Autumn,’ schrijft Moss, ‘arrived in Somerset with a vengeance’. Je ziet het voor je: met geslepen messen en bijgevijlde tanden komt de Herfst wraak nemen omdat hij eerder is weggejaagd.    Maar hoe zeg je dat in het Nederlands? De herfst kwam to settle the score . Alleen is dat geen Nederlands. Kwam de rekening vereffenen. De herfst had hier nog een appeltje te schillen.    In het inmiddels erop nageslagen woordenboek wordt tot mijn verbazing het verband met wraak helemaal niet gelegd. Er staat: ‘With a vengeance: duchtig, van jewelste; dat het een aard heeft/had, in het kwadraat; en hoe!; overdreven. Als in ‘the wind blew with a vengeance’: de wind waaide er duchtig op los; en ‘work with a vengeance’: werken dat de stukken eraf vliegen.    Is het dan gewoon een standaard uitdrukking waar we niets achter hoeven te zoeken?    Merriam-Webster geeft Van Dale gelijk: ‘with a vengeance’. 1: with great force or vehemence undertook reform with a vengeance . 2: to an extreme or excess

   Een Amsterdamse achterbuurman gebruikt zijn balkon graag om te timmeren en te schuren en te zagen. Uren dagen maanden achtereen. Het lijkt wel of hij voor zijn hele familie meubilair aan het repareren is. Ik vroeg hem een keer waarom hij geen werkplaats opent als zijn timmermansbedrijf zo goed loopt. Maar nee, het was geen bedrijf, zei hij, hij was enkel en alleen aan het ‘klutsen’ – en hij beriep zich daarvoor op zijn goed Amsterdams balkonrecht, zoals neergelegd in de Ongeschreven Regels van de stad.    Ik kluts ook.    Vaak is het het eerste wat ik doe als ik nonfictie uit het Engels vertaal.    Nonfictie is vaak gericht op soepele informatieoverdracht. In een stijl die niet afleidt van waar het om gaat. (Namelijk die soepele informatieoverdracht.) Vandaar dat de meeste nonfictie bedoeld is om vlot leesbaar te zijn.    Dat is natuurlijk verneukeratief. Ik las ooit een boekje over natuurkunde van Isaac Asimov. Die legt alles zo goed uit dat ik het moeiteloos snapte. Maar toen

   Ongewone, soms onbestaande woorden: ‘tweezaam’, ‘het ongewisse’, maar ingebed in een kabbelende melodie die ervoor moet zorgen dat ze heel natuurlijk mee opgenomen worden in de stroom van woorden.    Alleen volwassenen vragen zich af of een woord wel bestaat. En voor die schrijf ik niet.    En dan nog. Als ‘eenzaam’ bestaat, waarom dan ‘tweezaam’ niet? In Finnegans Wake wordt Shem ervan beschuldigd ‘of twosome twiminds’ te zijn jegens de goden ( FW 188.14). Wat Erik Bindervoet en ik vertaalden als ‘in onenige twefel’.    Vandaar het ‘twosomely’ in de vertaling van dit gedicht.    En verder kun je natuurlijk op een dromerige manier, dommelend en schommelend, van woorden maken wat je wil. Ze zijn kneedbaar, ze worden week als horloges, zeker op het moment van in slaap vallen, toch een van de mooiste momenten van de dag. Een moment waarvan ik er dan ook zoveel mogelijk probeer te hebben, middels middagdutjes ’s ochtends en ochtenddutjes ’s middags. Op het moment van indommelen w

   Wil je je vertaling Nederlands laten klinken? Doe het! – zou je met de Russische epigrammaticus Kozma Proetkov kunnen zeggen. Alleen had hij het in een van zijn onsterfelijke aforismen niet over vertalingen, maar over het geluk zelf: ‘Wil je gelukkig zijn? Wees het!’    Wil je Nederlands schrijven? Schrijf het!    Natuurlijk zijn er trucjes om een vertaling Nederlandser te doen klinken. Foefjes van het métier. Geheimen van de gaarkeukense gaarkok. Ervaring opgedaan tijdens vele tientallen jaren licht manueel werk achter de computer, geen b.b.h.h., niet i.h.b.v. enige diploma’s (s.s.t.t.) en met opleidingsniveau n.v.t.    Ik heb in een eerdere blog al drie moeizaam verworven kneepjes vrijgegeven. Natuurlijk strikt vertrouwelijk en antranoe en op voorwaarde dat niemand het doorvertelt. Dat is toch begrepen?    Toepassen mag wel. Graag zelfs.    Het waren (maar mondje dicht dus):    1. Probeer het niet altijd te zeggen zoals het (‘nu eenmaal’) in het Nederlands gezegd wordt, wa

   Een raadselversje. Goeie antwoorden zijn ook: ‘het heelal’, en ‘alles wat er te groot voor is’.    Ik wilde dat het antwoord ‘de pan zelf’ was. Maar ‘het deksel’ kan natuurlijk ook, want een deskel op een pan past er uit de aard der zaak niet in. Omdat ik dat antwoord niet goed wilde rekenen, heb ik er expliciet bijgezet dat de deksel er ook in past, wat enigszins paradoxaal is.    Het doet een beetje denken aan een paradox die Bertrand Russell (geloof ik) ergens opwerpt. Past de verzameling van verzamelingen die niet in verzamelingen passen wel of niet in een verzameling?    Affijn, iets om kinderen goed gek mee te maken, dacht ik.    Marga van den Heuvel heeft heel precies geïllustreerd wat er volgens de tekst allemaal past in de pan. Van de hogesnelheidstreinen tot de Euromast. Plus nog een heleboel personages en dingsigheden die optreden en voorkomen in andere gedichten in Jij met mij , en ook in gedichten die we een half jaar lang dagelijks publiceerden op de website storm

   KRITISCHE INSTANTIE.   Het blijft een beetje hakkel-de-kwakkel. Het blijft mwâh.    KRITISCHE GEEST.   Je bent niet tevreden? Over wat hij gebrouwen heeft?    KRITISCHE INSTANTIE.   Jij wel soms? Die kreupelregels? Hier, hoor.       Eenzame bezetters van lege luchten       Als november somber dreigend naakt       En heel je zwaluwvolk heeft haast gemaakt       Om voor het herfsttij uit het dorpje te ontvluchten ...    KRITISCHE GEEST.   Poëtisch, wel. Maar wat wiebelig qua metrum. Zeker als je het vergelijkt met de vertaling van Ard Posthuma.    KRITISCHE INSTANTIE.   Toch niet dé Ard Posthuma? De man die jaar na jaar uit alle mogelijke talen eerste prijzen in de wacht sleept in de Nederland Vertaalt-wedstrijd? De man die die anonieme, geblindeerde Turing-wedstrijd altijd wint en zich met recht de beste poëzievertaler des lands mag noemen? Heeft die de regels ook vertaald?    KRITISCHE GEEST.   In de reacties vorige keer. Heb je zeker even over het hoofd gezien. Wa

   Dan zie ik nog een probleem. Een anonieme lezer liet een eigengemaakte vertaling in de vondelingenschuif achter:       Eenzaam vliegen ze nog boven de horizon       als november de luchten onderklad       terwijl alle vogelfamilies in een breed cordon       het dorp verlieten voordat de herfst aantrad.    Zo zie je maar weer. Altijd staat er wat anders. Bij mij staat er in wankel evenwicht tot nu toe dit:       Eenzame bezetters van lege luchten       Als november somber dreigend naakt       En al je stamverwanten hebben haast gemaakt       Om het herfsttij achterna het dorpje te ontvluchten ...    Beide bedoeld als vertaling van de volgende vier regels – de eerste van een hele lap van tweemaal veertien.       Lone occupiers of a naked sky       When desolate November hovers nigh       And all your fellow tribes in many crowds       Have left the village with the autumn clouds ...    Mijn anonymus ziet het ook en vertaalt naar het juiste begrip. Want hoezo staa

   Zover was ik:       Eenzame bezetters van lege luchten       Als november somber dreigend naakt       En al je stamverwanten hebben haast gemaakt       Om het herfstgewolkte na het kerkdorp te ontvluchten ...    Als vertaling van deze regels:       Lone occupiers of a naked sky       When desolate November hovers nigh       And all your fellow tribes in many crowds       Have left the village with the autumn clouds ...    Maar misschien moet ik toch nog terug, want de vierde regel vertaald als ongeveer ‘Verlieten met het herfstgewolkte het gehucht’ – wat ik eerst bedacht – is simpeler, beter. Ik struikel over dat woordje ‘na’: wat is dat, ‘na het kerkdorp’? Nee, het is ‘het herfstgewolkte (achter)na.’ Oooo... Schrijf dat dan! Maar dat past niet! Dan wordt het te lang!    Of ik moet er ‘herfsttij’ van maken, ook leuk, want dan denk je aan Huizinga’s Herfsttij der Middeleeuwen en dat is toch weer een oerhollands belletje dat gaat rinkelen:       Om het herfsttij acht

   Ik stuit weer op dichtregels. De vier eerste uit een achtentwintigregelig gedicht van John Clare over treuzelende boerenzwaluwen in het late najaar.    Ik hou van gedichten in prozawerken. Voor de afwisseling bij het werk, maar ook in het wild. Als er gedichten aangehaald worden, heb ik het idee dat de schrijver wat gevoeliger is voor de kracht van woorden, en zich bewuster is van stijl. Kennelijk spoken er regels in zijn hoofd rond. Veelzeggende regels.    Aangehaalde dichtregels zijn uit de aard der zaak aanhalig, citabel, en dienen ook zo vertaald te worden. In het ideale geval zijn ze al in het oorspronkelijke gedicht kant en klaar citabel vertaald, maar dat gaat meestal niet op.    Slechts soms is het gedicht vertaald, en van dat slechts soms is slechts soms de gewenste regel adequaat, citabel en bruikbaar vertaald.    Met andere woorden: wortel-soms.    Meestal-kwadraat moet je als vertaler toch zelf aan de bak.    Dit gedicht, ‘On Seeing Two Swallows Late in October’,

   Onlangs zette ik weer eens de witte dubbel-elpee van de Beatles op, en in het nummer I’m so Tired zingt John Lennon toch echt:       Although I’m so tired,       I’ll have another cigarette       And curse Sir Walter Raleigh,       He was such a stupid get...    Generaties Beatlelogen hebben zich en elkaar het hoofd gebroken over wat die puntbaardige Engelse boekanier in dienst van hare modderstrijd de ‘pretty nice girl’ daar uitspookte.    Er is inmiddels een zekere consensus ontstaan over het antwoord. Raleigh – zegt die consensus – haalde voor het eerst de tabak uit de Nieuwe Wereld en introduceerde die in de Oude Wereld en daarmee dus ook in de Westerse popmuziek en in het bijzonder het wietrokende deel daarvan.    Dat is van alle implausibele verklaringen misschien wel de plausibelste. Vandaar dat Erik en ik het (in Alle 214 goed, The Beatles in hun liedjes ) vertaalden als:       Al ben ik nog zo moe,       Ik neem nog maar een sigaret       De Weduwe Van Nelle

   Jaja, alles is relatief. Is de boodschap van het gedicht. En alles subjectief. (gaap)    Als je nog eens wat weet...    Maar gek, als je het in een gedicht verpakt, lijkt het daarover helemaal niet te gaan. Dan gaat het plotseling niet ergens over, maar is het wat van zichzelf.    Dat is de makke van gedichten uitleggen, en van literatuurles in het algemeen. Misschien wel van alle kritiek. Het besprokene wordt er hoe dan ook saai van.    Bovendien is het maar een vraag van de haas. Antwoord komt er niet.    Ik had in het Engels antwoord kunnen geven, want daar is de haas veranderd in een hazekind, die de vraag aan hazemoeder stelt. Dat komt omdat er iets moest rijmen op ‘how come’.    Stephen Mulhern stelde voor om moeder haas antwoord te laten geven. Dan had ik het gedicht kunnen omgieten in de ‘if’-vorm in plaats van de ‘how come’-vorm:    ‘If now is also ever, and always also never, if black is also white, and day is also night, then...’ – En dan antwoordde Little Big Mum:

   – Wat moet je met een pinguïn op de noordpool?    – Wat?    – Ik vraag: wat moet je met een pinguïn op de noordpool?    – Een pinguïn op de noordpool?    – Een pinguïn op de noordpool.    – Plukken?    – Plukken? Hoezo plukken?    – Nou ja, eerst vangen natuurlijk. En dan plukken.    – Het is een keizerspinguïn.    – Aptenodytes forsteri ?    – Precies. Die. Maar het punt is: er zijn geen pinguïns op de noordpool.    – Geen pinguïns op de noordpool?! En dat vertel je me nu!    – Pinguïns heb je op de zuidpool. Dat weet een kind.    – Maar dan snap ik je vraag niet: ‘Wat moet je met een pinguïn op de noordpool?’ Als ze er niet zijn.    – Ik kreeg dat te vertalen.    – Vertalen weet ik niet. Ik heb wel een recept voor pinguïns. Moet je ze wel eerst vangen.    – Het stond in een boek.    – En plukken.    – Een boek dat ik vertaalde.    – Was het een grapje, die pinguïn op de noordpool? Zoiets als de kust van Bohemen?    – Ik vraag het me af.    – Want?    – Het wa

   Ken je iemand als je weet hoe hij heet?    Ik ben ik en jij bent jij, maar als je een eeneiïge tweeling bent? Hoe moeten mensen je dan uit elkaar houden?    Of drieling? Of vijfling? Of honderdeenentwintigling?    Verwarring tussen de een en de ander was het uitgangspunt van dit gedicht. En de fijne omstandigheid dat ‘ander’ op ‘salamander’ rijmt – en vrijwel nergens anders op.       ‘Klinder klander – als ik jou verander in een watersalamander,’       Zei het toverheksje schrander, ‘ben jij jezelf maar ook een ander.’    Het gedicht heeft een heleboel versies gehad, want het wilde telkens ergens anders heen dan ik. En voor ik dan had bijgestuurd, was het weer te lang geworden. Twee geschrapte strofes luidden als volgt:       ‘Als de een de een is,’ zei de een,       ‘Is de ander vaak de ander,       Tenminste, in het algemeen.’       ‘Ja, dat is zo,’ zei de ander,       ‘Maar als ik van plek verander,       Ben jij de ander, ik de een;       En zijn we onverhoopt al

   Is Russisch echt het onvertaalbaarst van alle talen?    Dat zou ik niet weten. Ik ken alle talen niet.    Ik weet wel dat er behoorlijk wat woorden zijn waar slechts een benaderende vertaling voor is.    Nu zijn het de woorden niet die een vertaling maken. Het zijn de zinnen, de regels, het is de stroom die zich tussen de interpunctie voortbeweegt.    Ook als die interpunctie er niet of nauwelijks is, zoals in het slothoofdstuk van Ulysses ( Ulixes ) of in Mike McCormack’s Solar Bones ( Dag der zielen ).    Dan is die er toch, alleen onzichtbaar. Want interpunctie is adem. De adem van de schrijver. En zonder adem lukt het niet.    Maar toch. De bouwstenen zijn woorden.    En woorden willen vertaald worden. Leestekens niet.    In Domein vervloekt de hoofdpersoon zichzelf. Hij beschouwt zich als schrijver, maar wordt niet uitgegeven. Voor zijn broodwinning doet hij van alles. Hij gaat zelfs de krantenverslaggeving in.    ‘In mijn bureau lagen impressionistische korte verha