33 Een watmottat

   Op mijn speurtocht naar een Nederlands woord voor het Russische fortotsjka kwam ook het woord vasistas voorbij. Uiteindelijk maakte ik van fortotsjka een bovenraampje, maar het verhaal van de vasistas bleef vooralsnog onverteld. Terwijl dat ook buitengewoon boeiend is. Fascinerend zelfs. Bloedstollend mag je wel zeggen. Mysterieus. Een raadsel.
   Vasistas is Frans. Russisch is vasisdas.
   Nou ja, Russisch, Petersburgs eigenlijk, en wel Petersburgs uit het eind van de achttiende eeuw, toen de internationaal geöriënteerde Petersburgers – met de fortotsjki wijd geopend op het Westen – ook zeiden, in plaats van ontbijten (zavtrakat’ in dagelijks Russisch), dat ze gingen ‘vruchtstukken’ (frysjtykat’, van het Duitse ‘frühstücken’).
   Nou ja, Petersburgs, vasisdas heeft er alle schijn van uit het Duits te komen. De etymologie wil dat het een verbastering is van de vraag die de Duitse bakkers in de Russische hoofdstad (waarvan het wemelde in die dagen), door hun luikje aan de klanten stelden: ‘Was ist das?’ En ‘Was ist das’ werd zodoende de naam voor het luikje, een vasisdas.

   Het moeten heel barse broodbakkers geweest zijn, daar in Petersburg, die hun klanten liever kwijt dan rijk waren. ‘Was ist das?’ ‘Was soll das?’ Terwijl ze toch op hun knedende vingers moeten kunnen natellen dat een klant die voor het luikje staat volgaarne een stuks broodwaar tegen betaling mee naar huis zoude willen nemen als hij de warme bakkerman niet ontrieft alstublieft dankuwel.
   Dus: Duits? Misschien is het wel via het Frans in het Russisch terechtgekomen. De Fransen kennen het luikje ook, als een vasistas. De Robbertje (Petit Robert) meldt een waarneming uit 1776 als ‘un wass-ist-dass’, en zegt dat het uit het Duits komt: ‘was ist das? «qu’est-ce que c’est?», question posée à travers un guichet.’
   Dus weer vragen ze achter het loket niet: ‘Was soll es sein?’ of ‘Wo kann ich den Herr- u. Frauschafteten mit von Dienstem sein, bittesehr?’ op z’n belabberdst vernederduitst, maar bruutweg: ‘Watte?’ ‘Wablief?’ ‘Wat mot dat?’ Als we ons aan deze onwaarschijnlijke etymologie zouden willen houden, kunnen we het Franse vasistas en het Russische vasisdas misschien het beste vertalen als een ‘wablief’ of als een ‘watmottat’. Maar het blijft moeilijk te geloven dat winkeliers dat echt gevraagd zouden hebben. Het zal waarschijnlijk geen echte repliek van een Duitser geweest zijn, maar een grapje van een Fransman. Hoe het woord dan aan het luikje bleef hangen is het grote mysterie.
   Poesjkinkenner en -weter Joeri Lotman vermeldt dat ‘Was ist das’ een Petersburgse bijnaam voor Duitsers was, zoals Duitsers voor Nederlanders behalve ‘Mijnheer’ de bijnaam ‘Kannitverstan’ hadden, als in het gelijknamige verhaal van Hebel uit 1808. Maar kwam het van het luikje? Dat zegt Lotman er niet bij. Langs welke weg het woord in het Petersburgs Russisch terechtkwam blijft raadselachtig. Rechtstreeks uit het Duits of via het Frans uit het Duits, of toch iets anders, zoals Vladimir Nabokov schijnt te denken. In het commentaar bij Poesjkins Jevgeni Onegin schrijft hij, en ik vertaal:

vasisdas: een Frans woord (door de Academie in 1798 toegelaten), vasistas, in de betekenis van een kijkraampje of -luikje met een ontsluitbaar scherm of rooster; waardoor de broden werden aangegeven; naar men gelooft uit het Duitse was ist das, wat is dat? [‘what is it?’ in Nabokovs Engels: het is onduidelijk wat hij ermee bedoelt: ‘wat is er?’ ‘wat is het?’ ‘ja, wat?’] (een even fantasievolle etymologie als ‘haberdasher’ van habt ihr dass [sic, moet zijn das – de pedante Nabokov nodigt onweerstaanbaar uit om hem in pedanterie te overtreffen]); komt in plat Frans voor als vagistas.

   Alles goed en wel, professor, maar als de ‘was ist das’-etymologie fantasievol is (fanciful – maar Nabokov bedoelt waarschijnlijk ‘onjuist’; zijn Engelse woordgebruik is standaard clichématig en onnauwkeurig), is het dan voldoende om naar het Frans te wijzen? Want in Frankrijk geloven ze evengoed dat het uit het Duits komt. En weten we wat Poesjkin dacht? En als het Frans is, waarom schrijft Poesjkin het dan op z’n Duits met een d in plaats van een t? Zoals gebruikelijk levert professor Nabokov half werk. Waar hij ophoudt begint het pas interessant te worden.
   En ‘in plat Frans’ (in vulgar French): wat wil hij daarmee zeggen? Dat vagistas een verbastering is van vasistas of juist omgekeerd, dat het de oorspronkelijke vorm was? Alweer: onnauwkeurig gezegd, de zaak niet tot de bodem uitgezocht, en het gelaten bij insinuaties (‘naar men gelooft’). In feite is Nabokov met al zijn schijnbare precisie en grondigheid een enorme kladderaar en er-met-de-pet-naar-gooier. Een Vladimiertje-van-Leie met de Franse slag. Een chaltoersjik.
   Maar ik dwaal af.

_____
   Verwijzingen. Over de fortotsjki schreef ik in de vorige blog, hier. De illustratie van het luikje is afkomstig van het internet, hier (zie ook hier). Over vasistas/vasisdas staat een en ander hier, hier en hier. Met dank aan Tiana Fischer voor geruststelling over de onwaarschijnlijkheid van ‘Was ist das?’ als werkelijke winkeliersvraag. Joeri Lotman schrijft over vasistas, in Poesjkin, Isskoestvo-SPB, Sankt-Peterburg, 1995, p. 579. Nabokovs aantekening staat op p. 145 van het tweede deel van zijn vierdelige Eugene Onegin, Revised Edition, Bollingen Series LXXII, Princeton University Press, 1974 (1965). Zie voor zeer houtsnijdende kritiek op Nabokovs Engels ook wat Edmund Wilson erover zegt, in David Remnick, ‘The Translation Wars’, in The New Yorker van 31 oktober 2005, hier. Ik weet enigszins waarover ik het heb, want ik heb met Erik Bindervoet destijds drie Engelstalige colleges van Nabokov vertaald (over Tsjechov, Dostojevski en Gogol) en zijn essay The Art of Translation, allemaal uitgebreid door ons geannoteerd en gefileerd uitgegeven bij Hoogland en Van Klaveren, de laatste titel met daaraan toegevoegd De kunst van het niet-vertalen, een vrolijke ontdekkingsreis door Vertalië van onze vertalende handen (2005). Het eveneens geannoteerde essay over Tolstoj ligt nog op de plank. Wie het wil zien, stuur ik het emailsgewijs toe. Wat een chaltoersjik is, zie hier.