32 Bovenventilatieklapschuiftochtraampjes

   Laatst vroeg ik aan Ard Posthuma (die trouwens sinds kort ook een blog begonnen is, vertaalperikels gedoopt, heel leuk en nuttig, leest dat allen op zijn website en collegavertalers kom uit de veren, omgord de pen die machtiger is dan het zwaard, trek de stoute wondersloffen aan en volg het goede voorbeeld teneinde de ongelovige waereld duidelijk te maken dat er meer bij het vertalen komt kijken dan het opslaan van een dictionnaire en een thesaurus en bovendien is het leuk om op die manier in contact met elkaar te blijven) laatst vroeg ik dus aan Ard Posthuma (die ik nog had leren kennen in de goeie ouwe dagen van weleer toen we nog een glaasjen konden drinken in de donkerbruine Groningse uitspanning De Wolthoorn en elkaar konden spreken op festiviteiten zoals literaire manifestaties, nationale vertaaldagen en boekpresentaties en wat dies meer zij, en hoe moet je elkaar nu leren kennen, dus mensen, begin nou gewoon allemaal een blog), laatst vroeg ik dus aan Ard Posthuma (want ik had een vertaalprobleem dat hij naar ik hoopte al had opgelost in een boek van een Zwitser-Duitser dat hij had vertaald en waarover hij geschreven had op het internet maar waar precies was de vraag, want ik kon me de plek waar ik dat gelezen had niet meer voor de geest halen, en ik kwam in het Russisch een woord tegen dat misschien wel en misschien niet verwees naar hetzelfde fenomeen, maar dat wilde ik dus uitvinden door hem te schrijven), ik vroeg Ard dus hoe hij dat woord bij die Duitser-Zwitser had vertaald en wat hij erover geschreven had – het woord ‘Läufterlein’ in het boek Simeliberg van Michael Fehr – want ik had zo’n vaag vermoeden dat de Zwitsers, evengoed koudklimatigen, soortgelijke kleine makkelijk te openen raampjes in hun vensters en kozijnen hadden voor de frisse lucht als de Russen, die ze fortotsjki noemen en die ze van oudsher, traditioneel, standaard, van de eerste blokhutten tot de modernste prefabmegamensenstallen, boven in hun ramen laten aanbrengen.
   Eigenlijk zijn het twee raampjes want de Russische ramen zijn niet zozeer dubbelglazig als wel dubbelvensterig: tussen het straatvenster en het binnenvenster kan wel tien tot twintig centimeter zitten, tenminste in de bakstenen chroesjoba’s van de beginjaren zestig. Dan is het ene fortotsjka er eigenlijk twee, maar allebei kunnen ze met een eenvoudige hendel open, en dat is wel nodig ook als in de winter de centrale flatblokverwarming staat te loeien zonder enige mogelijkheid de temperatuur te regelen laat staan de radiator uit te zetten. Bij gebrek aan een koelkast werden aan de hendel van de fortotsjka in de keuken de ‘jeweetmaarnooit’-boodschappennetjes (avos’ka’s, nog zo’n oerrussisch fenomeen) met etenswaren opgehangen. In het Frans worden de raampjes dikwijls met vasistas vertaald (afkomstig van ‘was ist das’), maar dat is toch iets anders: dat zijn in Rusland klap- of schuifraampjes in een deur, luikjes om klanten te bedienen en brood door te schuiven. Bovendien hebben de Russen daar hetzelfde woord voor, vasisdas. De Duitse vertaler van Mariëngofs De geschoren mens, waarin het mij zo bekende en daardoor misschien wel zo moeilijk te vertalen raampje voorkwam, noemde het Lüftungsklappen, doortochtkleppen, maar dat leek me weinig behulpzaam. Ik twijfelde tussen bovenraampje, tochtraampje, ventilatieraampje of toch iets met klapvenstertje.
   En of de Läufterlein hetzelfde waren als de fortotsjki was ook maar de vraag, want ik kon op internet geen plaatjes van het Zwitserse raampje vinden.
   Dat laatste kon kloppen, antwoordde Ard, want de auteur, die hij ernaar gevraagd had, noemde ze dan wel Läufterlein, maar dat bleek bij nadere navraag een contaminatie, of wat de Neue Zürcher Zeitung een hybride noemde. Zwitsers – leerde nog naderdere navraag zijnerzijds – kennen ze als Läufterli, en verrek, daarvan waren op het internet voldoende plaatjes te vinden om te kunnen vergelijken met de onzalige Russische tegenhanger.
   Ard was door de auteur verder op het verkeerde been gezet door de mededeling dat de raampjes ‘verschuifbaar, opklapbaar’ waren, wat moeilijk allebei tegelijkertijd voor te stellen is, waarop Ard het toen maar op ‘raampje’ had gehouden.
   De overeenkomsten tussen de raampjes zijn frappant, maar verschillen zijn er ook. Fortotsjki zitten meestal (maar niet altijd) bovenin het grote raam, Läufterli zitten meestal (maar niet altijd) middenin. De reden was, volgens Ards informant, dat je er dan beter bij kon (ook om de levensmiddelen aan op te hangen om af te koelen alvorens ze in de ijskast op te bergen), maar voornamelijk omdat de kat het raampje dan ook als katteluikje kon gebruiken.
   Dat zie je soms ook in Rusland, alleen moeten katten in de stedelijke torenflats een stuk hoger springen.

_____
   Verwijzingen. Ard Posthuma’s blog staat op zijn website, www.ardposthuma.nl. Zijn stuk over Simeliberg staat hier en hier. De Neue Zürcher Zeitung schreef over Simeliberg: “Es wartet mit zahlreichen Hybriden wie «Beschüttloch», «Gehacktes mit Hörnlein», «Hurensiech», «Läufterlein» und «Verbarmen» auf.”, hier. De vasisdas duikt ook in Poesjkins Jevgeni Onegin op (I.35, laatste regel). Afbeeldingen van fortotsjki, ook met katten erin, zijn te vinden hier en op wikipedia hier. De afbeelding hierboven links is afkomstig van deze site, hier. Läufterli zijn ook op te koekelen; de afbeelding hierboven rechts is afkomstig van deze site, hier. Sommige vertalers vinden fortotsjka een onvertaalbaar Russisch fenomeen, bijvoorbeeld Katherine Hunter Blair in haar vertaling van de kinderherinneringen van Marsjak (Aan het begin van het leven, 1960, Engels At Life’s Beginnings, 1964), als Marsjak het heeft over een aardrijkskundeleraar die gek werd en tijdens de les op de vensterbank klom en door het fortotsjka naar buiten wilde: een voetnoot legt het onvertaalde woord uit als ‘A small, hinged window-pane used for ventilation.’