336 Jan Klaassen, de Nederlandse Petroesjka (8)

XV.
   Niet altijd had Jan Klaassen iets met Jan Klaassen te maken. Uit 1946 dateert de roman De geboorte van Jan Klaassen van J.J. Klant. Hierin is Jan Klaassen ontsnapt uit de poppenkast op de Dam en zwerft als mens – of liever gezegd dichter – door de stad. Zijn karakter heeft weinig of niets van de pop, en het boek weinig of niets van het spel, behalve wat figuren die aan de traditie ontleend zijn, Katrijn, mijnheer de Duivel (groot-industrieel), Henk Harlekaan (sergeant) en Dr. M. Dood van Pierlala (bedrijfseconoom). Jan Klaassen is er dichterlijk, dromerig en volgzaam, van het belachelijk maken van het gezag is weinig te merken en de schrijver lijkt zijn hoofdfiguur alleen een poppenafkomst te hebben gegeven om hem verder achtergrondloos door het leven te kunnen laten gaan. Wel ademt het verhaal een curieuze, willoos-afstandelijke, hermansiaanse sfeer. Toevallig komt ook de straat erin voor waar Hermans van zijn achtste tot zijn vierentwintigste woonde, de Eerste Helmersstraat, die door Klant liefkozend ‘die onafzienbaar lange gore goot tussen twee trieste uiteinden der wereld’ wordt genoemd.

XVI.
   Weer iets anders is het poppenspel De kromme voorzienigheid van de schrijver en verzetsman Walter Brandligt uit circa 1940, dat in 1946 posthuum werd uitgegeven – hij werd in 1943 door de bezetter opgepakt en vermoord – door C.J. Kelk bezorgd (de enkele tekeningen erbij zijn van de auteur). Spelers in het stuk zijn de Schikgodinnen en de god Hermes benevens Annie (typisch misogien geïntroduceerd als ‘een vrouw als iedere andere’), Tom en Bob, haar eerste en tweede echtgenoot, twee doodbidders en een heks. En Jan Klaassen dus in de rol van Proloog, Epiloog en het klassieke koor – bespiegelend, en ieder tafereel met een liedje besluitend, ‘Olleke-bolleke’, ‘Er waren eens zeven mannnen, die dronken wijn uit kannen’ etc. Veel meer dan zeggen dat hij een spotter is doet hij niet. Zijn laatste woorden, waaruit toch weer die vervloekte ernst spreekt, luiden:

Het poppenspel is uit, een ander wordt geboren,
Jan Klaassen is een nar, een spotter om den broode,
Maar hij, als goed pias, heeft bitt’re ernst van noode,
Want zonder dat is ieder spel verloren.

XVII.
   Uit 1947 dateert de krantenstrip De nieuwste avonturen van Jan Klaassen en Katrijn, getekend door de Hoorninees Geert van Wanrooij en geschreven door de journalist Frans Otten, waarin de twee poppen onschuldige belevenissen meemaken in een kinderdecoratief Noord-Holland, het verspreidingsgebied van het Noordhollands Dagblad waarin de strip stond. De 101 afleveringen zijn allemaal in hetzelfde sinterklaasrijmachtige stramien gegoten:

Terwijl Jan Klaassen wandelde in de richting van de Hembrug, keerde Katrijn in haar lege huisje terug. Nadat zij op het politiebureau flauw was gevallen van razernij, bracht de politie haar met wat eau de cologne weer spoedig bij.

   Enzovoort. Het geeft een heel vreemd effect. Jan Klaassen komt onder andere op de kaasmarkt van Alkmaar en in de Wieringermeer tussen tewerkgestelde collaborateurs terecht (zoals de strook in de banier laat zien). De strip werd in 1997 in boekvorm heruitgegeven.

XVIII.
   In 1951 schreef Hella Haasse een aantal eenacters voor de manifestatie Damstad ter gelegenheid van een halve eeuw Kalverstraat. Op de Dam was een Middeleeuws dorp nagebouwd waar ook haar Jan Klaassen-stuk werd opgevoerd, Het treurig spel van Jan Klaassen en Katrijn of Ongeschikt voor de Houwelijcke staat. Het werd uitgegeven door de Vrijzinnig Christelijke Jeugd Centrale, en vertelt middels drie bezoekjes aan de Schout, met een tussenruimte van tien en vijfentwintig jaar, het ‘historische’ verhaal van de Jordanese Jan Klaassen en Katrijn die elkaar de tent uit vochten. Behalve de proloog rijmt het niet en evenmin is het Amsterdams, wreedaardig of ook maar enigszins spreektalig (‘Schadevergoeding betalen zal je, Jan Klaaszoon, betalen, en als je niet betaalt ga je in de bak!’) Jan Klaassen en Katrijn schelden elkaar de huid vol, maar veel verder dan braaf Het Juiste Woord plunderen komt de schrijfster niet (‘Dronkelap, biervlieg, kannekijker, zatterik, pimpelaar, nathals, herbergklant, zatte kadul, karbonkelneus!’) Het is statisch en de moraal ontbreekt natuurlijk ook niet. De laatste woorden van de Schout voor het verlossende doek valt luiden:

Leer van Jan Klaaszoon en Katrijn
Hoe ’n mens ter wereld NIET moet zijn.

   Eén ding is wel leuk: Jan Klaassen (wil de overlevering – en dit stuk) gaat op zeker moment zijn leven romantiseren en begint een poppenkast. Dan komt hij bij Haasse op met een Jan Klaassen- en Katrijnpop aan zijn handen en begint hun kijvende geschiedenis na te spelen. Ik had bij het lezen even het idee van een poppenkast in een poppenkast: poppen die met poppen spelen. Zou dat Droste-effect niet leuk zijn voor een echt poppenkaststuk? Dat de poppen poppen op hun poppenhandjes steken en een toneelstuk in een toneelstuk spelen?

   Maar dit zijn uitzonderingen. Vooral de Jan Klaassen, gecastreerd voor kinderen, ging in de versnelling vanaf eindjaren veertig. Het hagelde onschuldige poppenkaststukjes met titels als Jan Klaassen lust een eitje, Jan Klaassen wordt koning en Jan Klaassen koopt een voetbal. Van hetzelfde laken een pak: Jan Klaassen en de koningin die niet meer lachen kon en Jan Klaassen, de boze tovenaar en de verdwenen veldwachter.[1]

   [wordt vervolgd]
_____

   [1] Respectievelijk in Willie Stuurman, 6 spelen, ca. 1950, van Aug. A. Boudens, in het tijdschrift Speel, met spoel op de spelewei, 1952 (Boudens schreef in 1952 ook Jan Klaassen wil emigreren. Zou je ook niet?); in Willie Stuurman, 6 poppenkastspelen, ca. 1950; van Klusje Frevel-Geyl (een naam om jaloers op te zijn), 1955; en van Max van Praag, 1954.
_____

   Verwijzingen. J.J. Klant, De geboorte van Jan Klaassen, De Bezige Bij, 1946, nog in 1971 herdrukt, online te vinden (minus een aantal niet gescande bladzijden) op de dbnl, hier. Walter Brandligt, De kromme voorzienigheid, Nagelaten werk (eds. C.J. Kelk en Johan van der Woude), A.W. Bruna & Zoon, Utrecht ca. 1945, met tekeningen van Jan Roede, op de dbnl, hier. Een uitgebreide collectie van 363 Jan Klaassen-poppenspelen is te vinden in de bibliotheek van het poppenspelmuseum, online hier, zoeken op “Jan Klaassen”. Banier: Jan Klaassen in een werkkamp voor ex-NSB-ers in de Wieringermeer, dagstrook 85 uit De nieuwste avonturen van Jan Klaassen van Frans Otten en Geert van Wanrooy uit 1947. Een doorlopend bijgewerkt cumulatief register op alle VandaagsVertaalProblemen staat in blog 241, hier.

Reacties

Een reactie posten

met onder meer de afgelopen tijd

160 Vintage Vondel

Afbeelding
   Er wordt wat afhertaald.    Eline Veere, Woutertje Pieterse, Saartje Burgerhart.    En neen, dat zijn niet de namen der hertalers.    Dat zijn de namen der boekwerken.    De pieken, de klassieken der Nederlandsche literatuur.    Die niet meer geleezen worden, zo is de vreesch.    Aengesien se curieus ghespelt syn, en non-usansueel woortgebruyk besighen.    Geen koortjen, met of zonder een carillon van bellekens, meder aan vast te knoopen. Segtmen.    En die men is dan vooral de men die het juist wel kan genieten, de neder- en andersoortige landici.    Die voor anderen dochgten – ende sy dochgten: set die dingen over in modern hedendagiaans. Dan zal de lezersschaer toestromen en sy sal juichen en sich vermeien en voller vreugt rond de hervonden boekwerken de ruttiaanse polonaise reidansen. Panta kala lian!    Su...
Meer lezen

441 Achtmaal Struwwelpeter in het Nederlands, 1848-2000

Afbeelding
Sieh einmal, hier steht er. Pfui! Der Struwwelpeter! An den Händen beiden Liess er sich nicht schneiden Seine Nägel fast ein Jahr; Kämmen liess er nicht sein Haar. Pfui! Ruft da ein jeder: Garst’ger Struwwelpeter!    Acht Nederlandse vertalingen van het titelgedicht heb ik gevonden. Beginnen we met Razoux, de eerste, maar ook de beste? We zullen zien.    In Nederland werden alle tekeningen hertekend, al vanaf de eerste editie (die vreemd genoeg werd geopend met het Zwarte jongens-verhaal); uit de jaren 1860 stamt een opnieuw getekende editie, en in 1898 verscheen er net als in het Duits een jubileum-editie, met de oorspronkelijke (hertekende) tekeningen en de verhalen in de juiste, Duitse volgorde. Hier van links naar rechts: Ziet hier Piet den smeerpoets staan! Ziet dien viezen knaap eens aan! Hij wou, van zijn vingertippen, Zich geen nagels laten knippen Sedert zeker wel een jaar; Ongekamd bleef ook zijn haar. “Foei!” roep ieder die hem...
Meer lezen

442 Van Struwwelpeter naar Ragbolrinus

Afbeelding
   Verstechnisch zijn de Struwwelpeter -gedichten van Heinrich Hoffmann niet heel geweldig. Ze wemelen van de klungelige gezegdheden (expres of niet), van de enjambementen, van vulsels, overbodigheden en van soms leuk (ironisch) maar soms ook vervelend (serieus) gemoraliseer. Maar tegelijkertijd staan er ook een groot aantal memorabele regels in (ook en soms juist klunzige) en zijn de verhalen in al hun achteloze gruwel, hun hilarische onrechtvaardigheid en hun noodlottige tragiek niet stuk te krijgen. De tekeningen erbij doen het hem ook, vooral zijn eerste tekeningen, die nog houteriger zijn dan de tekeningen die hij na tien jaar maakte om de oude te vervangen.    De eerste, anonieme Russische vertaling vertoont veel overeenkomsten met de eerste Nederlandse vertaling van W.P. Razoux. Ze kwamen allebei in 1848 uit, drie jaar na het Duitse origineel en ze werden allebei zo populair dat er aan de naamgeving van de titelheld daarna niet meer getornd kon wo...
Meer lezen

443 Schroef je vaders hoofd niet af

Afbeelding
   Intensieve analyse van de tien Struwwelpeter -verhalen leerde mij dat de leukste en beste de volgende elementen bevatten:    1 Strakke rijmen, strakke ritmes, de eindrijmen met de belangrijkste woorden, grappige formuleringen, geen of nauwelijks vulsels etc. – enfin, de gebruikelijke eisen die je aan kindergedichten mag stellen.    2 Ze liepen allemaal slecht af.    3 Ze bestonden allemaal uit actie! actie! actie! Tussentijdse moraal, geheven vingertjes, mooischrijverij of leukdoenerij waren uit den boze.    4 De verhalen met dialoog staken erbovenuit. Hoe meer er gesproken werd, hoe leuker ze waren – dat werkt bij het voorlezen het beste, en de volwassenen worden er nog vreselijker van (ik denk hierbij aan het verhaal van Wesley Wiebelkont).    5 Het moest niet al te afschrikwekkend waarheidsgetrouw zijn – een zekere (grote) mate van flauwekul was belangrijk: griezelig, maar ook duidelij...
Meer lezen

446 De Geschiedenis van den wreeden Jan

Afbeelding
   Negen echte vertalingen die zich als vertalingen afficheren van Die Geschichte vom bösen Friederich heb ik voor me. De eerste is die van Willem Paulus Razoux (1818-1871), Commies bij de Posterijen te Schiedam, uit 1848. Razoux – De Geschiedenis van den wreeden Jan De wreede Jan, – de wreede Jan, Dat was een regte dolleman. – Ving hij een’ vlieg, die slechte guit, Dan trok hij haar de vleugels uit; Zijn speelgoed sloeg hij kort en klein; Geen’ kat kon veilig bij hem zijn; En hoort eens aan, hoe stout was Jan! Hij sloeg zijn’ lieve zus Marian. Bij zek’re pomp stond eens een hond, Die water slurpte met zijn’ mond; Daar kwam de wreede Jan weêraan, Om met zijn zweep Fidel te slaan. Die arme hond, die jankte zeer, Maar Jan, die sloeg hem telkens meer, En schopte ’t beest wel twintig keer. Hap! – greep hij Jantjen’s kleinen voet, En beet er in tot op het bloed; Jan gilde ’t uit van pijn en schrik, En schreide bêi zijn’ oogen dik. Toen lag men Jan in...
Meer lezen

444 Blijf weg van potten met geblaf

Afbeelding
   Hier moest ik me voornamelijk afgreageren op de eindeloze rij Nederlandse Struwwelpeter -vertalingen en Struwwelpeter -imitaties die zich na een gesplitste vorm van werkwoorden als afblijven , afhouden , afmaken , afpakken niet konden weerhouden om een flinke stevige pijnlijke straf uit de kast te halen: Sinterklaas zei: “tot je straf Gaat er nooit de inkt meer af. Maar, opdat gij ’t wel onthoudt, Neem ik u nog, tot uw straf, Al uw’ mooije speelgoed af.” Caro denkt: een goede straf! Smult en likt de borden af.    In De duimzuiger , hoewel er in het origineel, Die Geschichte vom Daumenlutscher , in het geheel geen sprake van enige straf is, oefent het woord op de vertalers ook een welhaast magische aantrekkingkracht uit: En knipt u met zijn schaar, Reinier! Tot uwe welverdiende straf, Van elke hand het duimpjen af.’ ’t Was met “duimpje-zuig” gedaan. Want hij knipte, welk een straf! Willems beide duimen af! En mama die even uitging ...
Meer lezen

447 De geschiedenis van Hein de Dierenkweller

Afbeelding
   Agatha was het pseudoniem van de zeer productieve kinderboekenschrijfster en -vertaalster Reinoudina de Goeje (1833-1893). (Ze vertaalde bijvoorbeeld ook het klassieke nursery rhyme-verhaal Moeder Hubbard en haar Hondje , zie blog 261, De komische avonturen van grootmoeder Helder en haar hond , hier .) Zo productief was Reintje dat haar vertaling van Der Struwwelpeter in de lijst met vertaalde werken op Wikipedia niet eens genoemd wordt, noch op de auteurspagina van de dbnl, noch in haar lemma in het vrouwenlexicon van de knaw. Maar wel, gelukkig, in het door Bea Ros geschreven hoofdstuk over haar in het Lexicon van de jeugdliteratuur . De uitgave, getiteld Domme kinderen , uitgekomen in haar overlijdensjaar 1893, is een zeldzaamheid. Het internet meldt dat hij alleen in de bibliotheek van Middelburg kan worden ingezien. Wat Leonard de Vries kennelijk gedaan heeft, want hij drukt er vier af in zijn Prentenboek van Tante Pau uit 1974. Agatha – Hein de Dierenkw...
Meer lezen

448 Wreede Piet

Afbeelding
   F.H. (Frits) van Leent, 1830-1912, schrijver van een slordige 185 kinderboeken, en vertaler-bewerker van klassiekers als Moeder Hubbard en haar Hondje (net als Agatha, zie blog 261, De komische avonturen van grootmoeder Helder en haar hond , hier ), De Geschiedenis van Robinson Crusoë , Reisavonturen van Gulliver , Uit het leven van Oom Tom , sprookjes als Roodkapje en verhalen over Reinaert de Vos en Ali Baba .     Piet de Smeerpoes vertaalde hij twee keer, een keer meestal korter dan het origineel (in dit geval niet) en een keer ongeveer gelijkop lopend met het origineel. Het is mogelijk dat de langere versie niet van Van Leent is, maar van een ander; in elk geval heb ik er maar drie gedichten uit gevonden, De geschiedenis van Koen, die op zijn duimpje zoog , Ongehoorzaam Paulientje en De geschiedenis van den vliegenden Robert . Nader onderzoek is geboden.    Hier dus een gedicht uit de kortere versies met dien verstande dat dit g...
Meer lezen

445 Frederik de wrederik gecloseread

Afbeelding
    Die Geschichte vom bösen Friederich heet het tweede gedicht in Der Struwwelpeter van Heinrich Hofmann uit 1845, tenminste als we de volgorde en de samenstelling van de eerste edities buiten beschouwing laten. Maar waarom zouden we die buiten beschouwing laten? Heb ik wat te verbergen soms? De publicatiegeschiedenis van Lustige Geschichte und drollige Bilder für Kinder van 3—6 Jahren , zoals het boek in de eerste incarnaties nog heette, is tamelijk chaotisch. Verhalen werden toegevoegd, er werd hier en daar wat bijgeschreven, en de illustraties bleven ook niet van meet af aan hetzelfde.    In de eerste drie, zovoort vergrepene drukken van de Lustige Geschichte und drollige Bilder opende het vette wrede verhaal over het onhandelbare adhd-patiëntje het toen nog zes verhalen tellende prentenboek. De iconische warkop Struwwelpeter, het voormalige warhaar- en nagelventje, besloot de reis door de rebellenclub.    Die biologerende figuur za...
Meer lezen

440 Voor spek en bonen

Afbeelding
Sieh einmal, hier steht er. Pfui! Der Struwwelpeter! An den Händen beiden Liess er sich nicht schneiden Seine Nägel fast ein Jahr; Kämmen liess er nicht sein Haar. Pfui! Ruft da ein jeder: Garst’ger Struwwelpeter!    Acht Nederlandse vertalingen heb ik gevonden, maar eerst een paar vreemde eenden in de bijt, twee zogenaamde Struwwelpetriaden, dat zijn navolgingen van het onnavolgbare origineel. Honderden zijn er over de hele wereld van verschenen, van een Struwwellise tot een Struwwelhitler en van een Egyptische Struwwelpeter tot een Anti-Struwwelpeter . Het is een genre op zich. Al eerder deed ik op dit blog verslag van de Nederlandse navolgingen van de tien gruwelijke gebeurtenissen uit het oorspronkelijke werk, vanaf blog 326 tot en met 339, te vinden in het register onder het lemma Struwwelpeter, Struwwelpetriaden .    De eerste die ermee begon was Heinrich Hoffmann zelf, die in 1848 als Peter Struwwel een ‘handboekje voor oproerlingen’ u...
Meer lezen