475 Maartmaand Alicemaand – overig
Het openingsgedicht van Through the Looking-Glass eindigt met de hoop dat het hiernavolgende verhaal, al ligt er een zweem van weemoed over omdat het allemaal verleden tijd is, toch enige pleasance mag geven (Through the Looking-Glass, 118, Spiegelland, 118):
May tremble through the story,
For ‘happy summer days’ gone by,
And vanish’d summer glory—
It shall not touch with breath of bale
The pleasance of our fairy-tale.
Misschien ademt de schaduw van een zucht
uit dit verhaal, bij vlagen,
over de onherroepelijke vlucht
van de zorgeloze zomerdagen,
van de altijd durende vakantie,
en de sprookjesachtige plezantie.
‘Pleasance’ was de tweede voornaam van Alice Liddell, en de woordspeling waar het hele gedicht naartoe leidt. Dan kan een vertaler dus niet van krommenaas gebaren en doen alsof zijn neus bloedt en vrolijk fluitend de andere kant op kijken. Het neologisme plezantie is mijn oplossing (met discrete uitleg in een aantekening achterin). Als het nu het enige neologisme was in beide boeken, zou je schrikken, maar als je af en toe je hand niet omdraait voor een grappige nieuwvorming, zal deze ook in de natuurlijke loop der dingen worden meegenomen. Schroom niet om je meteen al flink wat vrijheden te veroorloven. Ze komen zeker nog eens van pas.
Als Alice Kitty vraagt of ze aan de andere kant van de spiegel zou willen wonen, is het attente meisje meteen bezorgd of ze daar wel melk zal krijgen, en hoe die melk dan is:
Misschien is Spiegelmelk wel ondrinkbaar (Het spiegelhuis, 123)
Not good to drink: de spiegelmelk is niet lekker, of je wordt er ziek van – zo interpreteer ik het. Maar toen dacht ik: het kan ook betekenen dat je spiegelmelk niet eens kan drinken, misschien omdat hij uit antimaterie bestaat, of dat voorspiegelaars de achterspiegelse melk niet kunnen bereiken. Vandaar dat ik ervan maakte ‘Misschien is Spiegelmelk wel ondrinkbaar.’
Vaak zie ik het ook woordelijk worden vertaald, zonder enig idee wat ermee gezegd wil worden, bijvoorbeeld door Nicolaas Matsier: ‘Misschien is Spiegelmelk niet goed om te drinken.’ – wat je volgens mij met de beste wil van de wereld, en dan nog is het krom gezegd, alleen maar kan begrijpen als dat je het niet mag drinken, Spiegelmelk, en dat is onzin hier. AI zou het beter doen.
Als Alice de spiegel door is, vindt ze schaakstukken in de as van de haard. Eén wit pionneke echter ligt achter Alice op tafel en begint te piepen.
De stem van mijn kind!’ riep de Witte Koningin, die zo ruw langs de Koning stoof dat ze hem omverduwde in de sintels. ‘Lily! Mijn koninklijke poezenbeestje!’ en ze begon uit alle macht tegen de haardrand op te klauteren. ‘Koninklijke mehoela!’ zei de Koning, wrijvend over zijn neus, die hij bij zijn val had bezeerd. (Het spiegelhuis, 125-126)
‘Imperial fiddlestick!’ Vragen dringen zich op: a) hoe vertaal je dat en in het verlengde daarvan: b) wat is het? Fiddlesticks glost het woordenboek als ‘larie => onzin, flauwekul, klets, nonsens.’ Maar hier staat het in het enkelvoud en heeft de koninklijke uitspraak niets met enige onzin te maken. Tip: stel je voor wat er gebeurt, leef je in. De Koningin duwt de Koning in de sintels terwijl ze voorbijijlt en uitroept ‘My precious Lily! My imperial kitten!’ De Koning antwoordt niet, hij monkelt boos, maar niet hardop, ‘Koninklijke mehoela’.
Als mevrouw het Schaap Alice vraagt wat ze gehad had willen hebben in het lieve kleine winkeltje, vraagt Alice om een ei (dat in het volkgende hoofdstuk Homptie Domptie wordt). Twee eieren zijn goedkoper, wil het Schaap haar nog een ei aansmeren, maar Alice besluit het toch bij één ei te houden:
‘Misschien zijn ze wel niet lekker.’ (Wol en water, 174)
In Carrolls tijd – leert mij de literatuur deesaangaande – kocht je vaak meerdere eieren omdat de kans op een rot, bedorven ei tamelijk groot was. Bedoelt Alice dat dan met not at all nice? Maar dan zou je eerder off of rotten of not good anymore verwachten. We zullen in het vervolg zien dat dit ei, i.e. Humpty Dumpty inderdaad niet erg nice is, en in de ogen van Alice ook niet goed wijs. Ik moest denken aan de onvertaalbare Moebius-titel L’homme, est-il bon? – enigszins eenzijdig vertaald als Is mens lekker? – en ik bedacht dat lekker, of liever gezegd niet (helemaal) lekker in het Nederlands ook twee dingen kan betekenen. ‘Zeg, ben jij wel helemaal lekker?’ – wat je heel in de verte dan kan meelezen in mijn vertaling ‘Misschien zijn ze wel niet lekker.’
Homptie Domptie is apeberetrots dat hij ooit de koning gesproken heeft, en daarom, zegt hij tegen Alice,
mag je mij een hand geven (Homptie Domptie, 178)
Ben ik nou gek of is een hand geven aan het exiteren ten faveure van het anglicistische de hand schudden of handen schudden? Ik merkte het pas toen ik er bij mezelf op ging letten. De hand drukken (wat Matsier heeft) bestaat ook nog, maar is erg formeel.
Het eerste spiegelinsect dat Alice door de Mug aangewezen krijgt, is de Hobbelpaardenvlieg. Alice, altijd in eten geïnteresseerd, vraagt dan, net als bij de volgende twee insecten:
‘En wat eet hij?’ vroeg Alice benieuwd. (Spiegelinsecten, 146)
En dus niet: ‘En waar leeft hij/zij/het van?’ Het gaat louter om eten (en drinken). Dat blijkt niet alleen uit de context, het antwoord, het vervolg, maar ook uit het Engels zelf. Tja, het is als je vertaalt wel handig als je de taal machtig bent of in ieder geval iemand kent die dat is. En ook handig is als je je een beetje kan inleven, je kan voorstellen wat er precies gebeurt. Vertalen is kijken én luisteren én interpreteren. Je interpreteert je voortdurend suf, als het goed is – als het niet goed is zet je de automatische piloot op ‘vertalen wat er staat’, en hoef je je niets af te vragen. Houterigheid gegarandeerd, zoals bij Matsier: ‘“Waar leeft hij van?” vroeg Alice heel nieuwsgierig.’ Deze zich noemende vertaler kan niet eens op het woord benieuwd komen voor curious, het is bij hem steevast nieuwsgierig. Ik ken geen ander boek dat zo uitpuilt van het Vertaliaans als Matsiers Alice. Een toonbeeld van hoe het niet moet.
Nog één aflevering resteert er in deze maartmaand Alice-maand: die zal gaan over Cultureel Erfgoed.
Een doorlopend bijgewerkt register op alle VandaagsVertaalProblemen staat in blog 345, hier.
Reacties
Een reactie posten