340 Jan Klaassen, de Nederlandse Petroesjka (9)

XIX.
   Met Jan Klaassen kon je zelfs je verkeersdiploma halen. In 1956 werd onze pop in Jan Klaassen, kijk uit! de mascotte voor Veilig Verkeer Nederland[1] en in hetzelfde jaar schreef B.J. Haenen Verkeersavonturen van Jan Klaassen.

XX.
   Van een heel ander kaliber is het anti-oorlogsstuk van Paul Rodenko uit 1955, Jan Klaassen en de vredesmachine, Een spel voor poppenkast. Net als Jan Engelman wist ook Paul Rodenko van wanten en van woorden. De orensnijder tulpensnijder zag kangaroes door venstergaten kijken, de smalle reigerblik van het licht staren, en de zon aan zijn voeten spelen als een ernstig kind. En Rodenko vertaalde in 1946 het magistrale epos De twaalf van Aleksandr Blok, waarin Jezus in de Petersburgse sneeuwstorm opduikt aan het hoofd van een bataljon revolutionaire soldaten – onlangs door mij na 77 jaar eindelijk opnieuw vertaald (uitgeverij Vleugels bracht het uit).
   Het stuk is het meest op rijm met af en toe proza ertussendoor. Eerst komen auteur en theaterdirecteur op om te kibbelen over de portee van het geheel. Enter: Jan Klaassen. Als metatechnisch stootarbeider (‘hóófdstootarbeider!’) in de Fabriek van Onverhoopte Uitvindingen vindt hij de Pax-o-Maat uit, die in een wip de wereldvrede bewerkstelligt. Het is een heldere vlam, die zich opent als een paraplu en neerdaalt in veelkleurig vuurwerk. De Fabrieksdirecteur is blij want hiermee kan hij de vrede definitief liquideren – immers: die staat altijd aan de kant van de vijand, ‘want wie zal de imperialistische agressoren verpletteren, wanneer de hele wereld van vrede zit te tetteren?’ (Het is af en toe een beetje moeizaam-ironische satire, het stuk.) Jan Klaassen vlucht met de machine, maar wordt bezocht door de Dood van Pierlapotlood, die de Pax-o-Maat wil kopen voor veel geld. ‘Wat heb ik er an?’ vraagt Jan Klaassen. ‘Macht!’ zegt de Dood. ‘Macht is het hoogst’ dat de mens kan bereiken, want macht dat betekent, lijken, lijken, lijken’ – en een lijk heeft altijd ongelijk, legt de Dood uit.

DE DOOD. En bij het laatste lijk
   ben jij die overblijft God gelijk,
   want alleen God heeft altijd gelijk.
JAN KLAASSEN. O nee, ik geen God, daar komt alleen maar narigheid van.
DE DOOD. Hóú dan je vrede en stik erin:
   wacht maar, ik krijg toch wel mijn zin!

   De volgende scène, met een Krantenmannetje en een Jongeman die een seksblaadje wil (‘Moorden kunnen mij niet zoveel schelen, ik voor mij zoek het meer in het sexuele’) loopt door een misverstand over de pittige en peppige Marilijn (precies, die) uit op een opstootje met Voorbijgangers. Jan Klaassen zwengelt de Pax-o-Maat aan en iedereen bezwijmt zwijmelend, als Marilijn opkomt en met de Jongeman wegloopt. Het werkt? In de volgende scène kan Jan Klaassen Katrien echter niet van het nut overtuigen. Ze vraagt een Reclameman of hij de machine aan de man wil brengen.

RECLAMEMAN. Ik ben een democraat, meneer,
   daarom verkoop ik de Pax-o-Maat, meneer,
   en wie niet in de Pax-o-Maat gelooft,
   die leggen we een atoombom op het hoofd.
KATRIEN. Da’s radicaal,
   da’s mannentaal!

   Intussen steelt een sinistere figuur de machine. Die raakt in no-time in handen van de Russen zodat Jan Klaassen snel een verbeterde versie moet ontwerpen. Intussen komen van weerszijden van het toneel het Oostelijk en het Westelijk Leger op. Beide legers zingen:

Vrede op aarde, vrede op aarde
En de mensen een welbehagen!
Vrede op aarde, vrede op aarde
En de dood aan wie de vrede belagen!

   Dan komt de Dood van Pierlapotlood op die het laatst lacht. De Pax-o-Maat explodeert en rukt alles aan stukken. Rodenko besluit met een waarschuwend PS: ‘Daar de Theaterdirecteur en de Auteur aan het eind van het stuk mee in de lucht vliegen, wordt aangeraden, voor deze rollen bij voorkeur beroepsmilitairen uit te kiezen; het is tenslotte hun werk. En het zijn er bij elke voorstelling weer twee minder.’
   Aan een blijde boodschap ontbreekt het niet in het stuk. Kort samengevat: alleen van vrede van vrede komen, van oorlog niet. Een beetje zwaar op de hand is het wel. Het zou zo in pacifistische agitproptreinen meekunnen.

XXI.
   Intussen ging Jan Klaassen ook gewoon vrolijk verder als gangmaker in de kinderpoppenkast. De titels dwaalden steeds verder af van de astrante ambetanterik die hij ooit was. Jan Klaassen en de vuurkabouter. Jan Klaassen en de gestolen stoomboot. Jan Klaassen bij de menseneters. Jan Klaassen en zijn hondje Polly. Jan Klaassen en de grote goochelaar Bombastido. Jan Klaassen krijgt een feestmuts. Jan Klaassen en de toverspeer.
   Kan het debieler? O ja hoor. Makkelijk. Jan Klaassen redt de prinses. Jan Klaassen verovert het kasteel van de heks. Jan Klaassen op school. Jan Klaassen hakt een boom om. Jan Klaassen en de prikspuit. Jan Klaassen vindt de koningskroon. Jan Klaassen vangt Dorus Draak.
   Nog debieler? Jan Klaassen zoekt een schat. Jan Klaassen is jarig. Jan Klaassen en de reus. Jan Klaassen en Katrijn in Kabouterland. Jan Klaassen helpt Sint Nicolaas. Jan Klaassen in speelgoedland. Jan Klaassen wordt soldaat.
   Hé, wacht even. Is dat laatste soms het klassieke tafereel waarin hij de korporaal naar de andere wereld helpt? Helaas. Je moet diep graven en zelfs dan vind je niets.
   Koningshuis, knutselen, kabouterland, we zitten middenin in het aangeharkte sprookjesbos van mini-madurodammië.
   Om met Hamlet te spreken: Als dat Jan Klaassen is, dan is het Jan Klaassen niet.
   Hopeloos. Alle Jan Klaassen-schrijvers zijn ingepakt door de pedagogerie.
   Alle Jan Klaassen-schrijvers?...

   [slot volgt]

_____

Verwijzingen. Jan Klaassen en de vredesmachine, Een spel voor poppenkast werd gepubliceerd in Maatstaf, jaargang 3, 1955-1956, 167-185, op de dbnl, hier. Meer over Rodenko ook op de dbnl, hier. Een doorlopend bijgewerkt cumulatief register op alle VandaagsVertaalProblemen staat in blog 241, hier.

Reacties

Een reactie posten

met onder meer de afgelopen tijd

160 Vintage Vondel

Afbeelding
   Er wordt wat afhertaald.    Eline Veere, Woutertje Pieterse, Saartje Burgerhart.    En neen, dat zijn niet de namen der hertalers.    Dat zijn de namen der boekwerken.    De pieken, de klassieken der Nederlandsche literatuur.    Die niet meer geleezen worden, zo is de vreesch.    Aengesien se curieus ghespelt syn, en non-usansueel woortgebruyk besighen.    Geen koortjen, met of zonder een carillon van bellekens, meder aan vast te knoopen. Segtmen.    En die men is dan vooral de men die het juist wel kan genieten, de neder- en andersoortige landici.    Die voor anderen dochgten – ende sy dochgten: set die dingen over in modern hedendagiaans. Dan zal de lezersschaer toestromen en sy sal juichen en sich vermeien en voller vreugt rond de hervonden boekwerken de ruttiaanse polonaise reidansen. Panta kala lian!    Su...
Meer lezen

443 Schroef je vaders hoofd niet af

Afbeelding
   Intensieve analyse van de tien Struwwelpeter -verhalen leerde mij dat de leukste en beste de volgende elementen bevatten:    1 Strakke rijmen, strakke ritmes, de eindrijmen met de belangrijkste woorden, grappige formuleringen, geen of nauwelijks vulsels etc. – enfin, de gebruikelijke eisen die je aan kindergedichten mag stellen.    2 Ze liepen allemaal slecht af.    3 Ze bestonden allemaal uit actie! actie! actie! Tussentijdse moraal, geheven vingertjes, mooischrijverij of leukdoenerij waren uit den boze.    4 De verhalen met dialoog staken erbovenuit. Hoe meer er gesproken werd, hoe leuker ze waren – dat werkt bij het voorlezen het beste, en de volwassenen worden er nog vreselijker van (ik denk hierbij aan het verhaal van Wesley Wiebelkont).    5 Het moest niet al te afschrikwekkend waarheidsgetrouw zijn – een zekere (grote) mate van flauwekul was belangrijk: griezelig, maar ook duidelij...
Meer lezen

446 De Geschiedenis van den wreeden Jan

Afbeelding
   Negen echte vertalingen die zich als vertalingen afficheren van Die Geschichte vom bösen Friederich heb ik voor me. De eerste is die van Willem Paulus Razoux (1818-1871), Commies bij de Posterijen te Schiedam, uit 1848. Razoux – De Geschiedenis van den wreeden Jan De wreede Jan, – de wreede Jan, Dat was een regte dolleman. – Ving hij een’ vlieg, die slechte guit, Dan trok hij haar de vleugels uit; Zijn speelgoed sloeg hij kort en klein; Geen’ kat kon veilig bij hem zijn; En hoort eens aan, hoe stout was Jan! Hij sloeg zijn’ lieve zus Marian. Bij zek’re pomp stond eens een hond, Die water slurpte met zijn’ mond; Daar kwam de wreede Jan weêraan, Om met zijn zweep Fidel te slaan. Die arme hond, die jankte zeer, Maar Jan, die sloeg hem telkens meer, En schopte ’t beest wel twintig keer. Hap! – greep hij Jantjen’s kleinen voet, En beet er in tot op het bloed; Jan gilde ’t uit van pijn en schrik, En schreide bêi zijn’ oogen dik. Toen lag men Jan in...
Meer lezen

444 Blijf weg van potten met geblaf

Afbeelding
   Hier moest ik me voornamelijk afgreageren op de eindeloze rij Nederlandse Struwwelpeter -vertalingen en Struwwelpeter -imitaties die zich na een gesplitste vorm van werkwoorden als afblijven , afhouden , afmaken , afpakken niet konden weerhouden om een flinke stevige pijnlijke straf uit de kast te halen: Sinterklaas zei: “tot je straf Gaat er nooit de inkt meer af. Maar, opdat gij ’t wel onthoudt, Neem ik u nog, tot uw straf, Al uw’ mooije speelgoed af.” Caro denkt: een goede straf! Smult en likt de borden af.    In De duimzuiger , hoewel er in het origineel, Die Geschichte vom Daumenlutscher , in het geheel geen sprake van enige straf is, oefent het woord op de vertalers ook een welhaast magische aantrekkingkracht uit: En knipt u met zijn schaar, Reinier! Tot uwe welverdiende straf, Van elke hand het duimpjen af.’ ’t Was met “duimpje-zuig” gedaan. Want hij knipte, welk een straf! Willems beide duimen af! En mama die even uitging ...
Meer lezen

447 De geschiedenis van Hein de Dierenkweller

Afbeelding
   Agatha was het pseudoniem van de zeer productieve kinderboekenschrijfster en -vertaalster Reinoudina de Goeje (1833-1893). (Ze vertaalde bijvoorbeeld ook het klassieke nursery rhyme-verhaal Moeder Hubbard en haar Hondje , zie blog 261, De komische avonturen van grootmoeder Helder en haar hond , hier .) Zo productief was Reintje dat haar vertaling van Der Struwwelpeter in de lijst met vertaalde werken op Wikipedia niet eens genoemd wordt, noch op de auteurspagina van de dbnl, noch in haar lemma in het vrouwenlexicon van de knaw. Maar wel, gelukkig, in het door Bea Ros geschreven hoofdstuk over haar in het Lexicon van de jeugdliteratuur . De uitgave, getiteld Domme kinderen , uitgekomen in haar overlijdensjaar 1893, is een zeldzaamheid. Het internet meldt dat hij alleen in de bibliotheek van Middelburg kan worden ingezien. Wat Leonard de Vries kennelijk gedaan heeft, want hij drukt er vier af in zijn Prentenboek van Tante Pau uit 1974. Agatha – Hein de Dierenkw...
Meer lezen

448 Wreede Piet

Afbeelding
   F.H. (Frits) van Leent, 1830-1912, schrijver van een slordige 185 kinderboeken, en vertaler-bewerker van klassiekers als Moeder Hubbard en haar Hondje (net als Agatha, zie blog 261, De komische avonturen van grootmoeder Helder en haar hond , hier ), De Geschiedenis van Robinson Crusoë , Reisavonturen van Gulliver , Uit het leven van Oom Tom , sprookjes als Roodkapje en verhalen over Reinaert de Vos en Ali Baba .     Piet de Smeerpoes vertaalde hij twee keer, een keer meestal korter dan het origineel (in dit geval niet) en een keer ongeveer gelijkop lopend met het origineel. Het is mogelijk dat de langere versie niet van Van Leent is, maar van een ander; in elk geval heb ik er maar drie gedichten uit gevonden, De geschiedenis van Koen, die op zijn duimpje zoog , Ongehoorzaam Paulientje en De geschiedenis van den vliegenden Robert . Nader onderzoek is geboden.    Hier dus een gedicht uit de kortere versies met dien verstande dat dit g...
Meer lezen

445 Frederik de wrederik gecloseread

Afbeelding
    Die Geschichte vom bösen Friederich heet het tweede gedicht in Der Struwwelpeter van Heinrich Hofmann uit 1845, tenminste als we de volgorde en de samenstelling van de eerste edities buiten beschouwing laten. Maar waarom zouden we die buiten beschouwing laten? Heb ik wat te verbergen soms? De publicatiegeschiedenis van Lustige Geschichte und drollige Bilder für Kinder van 3—6 Jahren , zoals het boek in de eerste incarnaties nog heette, is tamelijk chaotisch. Verhalen werden toegevoegd, er werd hier en daar wat bijgeschreven, en de illustraties bleven ook niet van meet af aan hetzelfde.    In de eerste drie, zovoort vergrepene drukken van de Lustige Geschichte und drollige Bilder opende het vette wrede verhaal over het onhandelbare adhd-patiëntje het toen nog zes verhalen tellende prentenboek. De iconische warkop Struwwelpeter, het voormalige warhaar- en nagelventje, besloot de reis door de rebellenclub.    Die biologerende figuur za...
Meer lezen

449 De ruwe Hein

Afbeelding
   Suze Andriessen (1850-1924) was in haar tijd, zegt Wikipedia , een populair en zelfs voortuitstrevend schrijfster van jeugdliteratuur. In 1897 verscheen haar vertaling van Der Struwwwelpeter onder de curieuze titel De Hedendaagsche Piet de Smeerpoets en ook onder haar eigen naam, want er staat door Suze Andriessen onder, zonder vermelding van enige Heinrich of Hoffmann. Dan zou je inderdaad een heel nieuwe insteek verwachten op het vijftig jaar oude boek, met vreselijke ongelukken met nieuwlichterijen en de modernste snufjes als stoomtrams, elektriciteit en gaslantaarns, maar nee, het is een gewone, her en der zelfs getrouwe vertaling van de Struwwelpeter . Het enige moderne dat ik eraan kan ontdekken, is dat de zwavelstokjes ( das Feuerzeug ) lucifers zijn geworden. Suze Andriessen – De ruwe Hein Een nare jongen was die Hein! Hij zat vol booze streken, Geen vliegje liet hij zelfs met rust, En dat’s een leelijk teeken. De stoelen danste hij kapot, Poes wier...
Meer lezen

442 Van Struwwelpeter naar Ragbolrinus

Afbeelding
   Verstechnisch zijn de Struwwelpeter -gedichten van Heinrich Hoffmann niet heel geweldig. Ze wemelen van de klungelige gezegdheden (expres of niet), van de enjambementen, van vulsels, overbodigheden en van soms leuk (ironisch) maar soms ook vervelend (serieus) gemoraliseer. Maar tegelijkertijd staan er ook een groot aantal memorabele regels in (ook en soms juist klunzige) en zijn de verhalen in al hun achteloze gruwel, hun hilarische onrechtvaardigheid en hun noodlottige tragiek niet stuk te krijgen. De tekeningen erbij doen het hem ook, vooral zijn eerste tekeningen, die nog houteriger zijn dan de tekeningen die hij na tien jaar maakte om de oude te vervangen.    De eerste, anonieme Russische vertaling vertoont veel overeenkomsten met de eerste Nederlandse vertaling van W.P. Razoux. Ze kwamen allebei in 1848 uit, drie jaar na het Duitse origineel en ze werden allebei zo populair dat er aan de naamgeving van de titelheld daarna niet meer getornd kon wo...
Meer lezen

450 De geschiedenis van Klaas de plaaggeest

Afbeelding
   Over Oom Gus is niets bekend behalve dat hij dit prentenboek vertaalde, dat werd geïllustreerd door Cornelis (Cees) Spoor (1867-1928), kunstschilder, later vooral van kinderportretten. Zou Spoor het zelf hebben vertaald? Oom Gus – De geschiedenis van Klaas de plaaggeest Die Klaas, die Klaas, Dat was een plagersbaas! Hij maakte thuis de vliegjes buit En trok hen wreed de vleugels uit, Sloeg stoelen stuk en vogels dood En gooide poesje in de sloot. En denk eens, hoe ’n plaag hij was: Hij sloeg z’n zusje! Is ’t niet kras? Eens vond hij bij een sloot een’ hond, Die kalmpjes daar te drinken stond. Klaas kon het beest niet laten staan En sloop zacht op den hond toen aan, Dien hij op eens een stokslag gaf En meer daarna – ondanks ’t geblaf – ! Het arme beest, het sarren moe, Vloog eensklaps op Klaas’ beenen toe En beet, dat Klaasje brult van pijn! Dan moest hij maar geen plaaggeest zijn! De hond sprong snel over een hek En droeg Klaas’ stok weg in de...
Meer lezen