340 Jan Klaassen, de Nederlandse Petroesjka (9)

XIX.
   Met Jan Klaassen kon je zelfs je verkeersdiploma halen. In 1956 werd onze pop in Jan Klaassen, kijk uit! de mascotte voor Veilig Verkeer Nederland[1] en in hetzelfde jaar schreef B.J. Haenen Verkeersavonturen van Jan Klaassen.

XX.
   Van een heel ander kaliber is het anti-oorlogsstuk van Paul Rodenko uit 1955, Jan Klaassen en de vredesmachine, Een spel voor poppenkast. Net als Jan Engelman wist ook Paul Rodenko van wanten en van woorden. De orensnijder tulpensnijder zag kangaroes door venstergaten kijken, de smalle reigerblik van het licht staren, en de zon aan zijn voeten spelen als een ernstig kind. En Rodenko vertaalde in 1946 het magistrale epos De twaalf van Aleksandr Blok, waarin Jezus in de Petersburgse sneeuwstorm opduikt aan het hoofd van een bataljon revolutionaire soldaten – onlangs door mij na 77 jaar eindelijk opnieuw vertaald (uitgeverij Vleugels bracht het uit).
   Het stuk is het meest op rijm met af en toe proza ertussendoor. Eerst komen auteur en theaterdirecteur op om te kibbelen over de portee van het geheel. Enter: Jan Klaassen. Als metatechnisch stootarbeider (‘hóófdstootarbeider!’) in de Fabriek van Onverhoopte Uitvindingen vindt hij de Pax-o-Maat uit, die in een wip de wereldvrede bewerkstelligt. Het is een heldere vlam, die zich opent als een paraplu en neerdaalt in veelkleurig vuurwerk. De Fabrieksdirecteur is blij want hiermee kan hij de vrede definitief liquideren – immers: die staat altijd aan de kant van de vijand, ‘want wie zal de imperialistische agressoren verpletteren, wanneer de hele wereld van vrede zit te tetteren?’ (Het is af en toe een beetje moeizaam-ironische satire, het stuk.) Jan Klaassen vlucht met de machine, maar wordt bezocht door de Dood van Pierlapotlood, die de Pax-o-Maat wil kopen voor veel geld. ‘Wat heb ik er an?’ vraagt Jan Klaassen. ‘Macht!’ zegt de Dood. ‘Macht is het hoogst’ dat de mens kan bereiken, want macht dat betekent, lijken, lijken, lijken’ – en een lijk heeft altijd ongelijk, legt de Dood uit.

DE DOOD. En bij het laatste lijk
   ben jij die overblijft God gelijk,
   want alleen God heeft altijd gelijk.
JAN KLAASSEN. O nee, ik geen God, daar komt alleen maar narigheid van.
DE DOOD. Hóú dan je vrede en stik erin:
   wacht maar, ik krijg toch wel mijn zin!

   De volgende scène, met een Krantenmannetje en een Jongeman die een seksblaadje wil (‘Moorden kunnen mij niet zoveel schelen, ik voor mij zoek het meer in het sexuele’) loopt door een misverstand over de pittige en peppige Marilijn (precies, die) uit op een opstootje met Voorbijgangers. Jan Klaassen zwengelt de Pax-o-Maat aan en iedereen bezwijmt zwijmelend, als Marilijn opkomt en met de Jongeman wegloopt. Het werkt? In de volgende scène kan Jan Klaassen Katrien echter niet van het nut overtuigen. Ze vraagt een Reclameman of hij de machine aan de man wil brengen.

RECLAMEMAN. Ik ben een democraat, meneer,
   daarom verkoop ik de Pax-o-Maat, meneer,
   en wie niet in de Pax-o-Maat gelooft,
   die leggen we een atoombom op het hoofd.
KATRIEN. Da’s radicaal,
   da’s mannentaal!

   Intussen steelt een sinistere figuur de machine. Die raakt in no-time in handen van de Russen zodat Jan Klaassen snel een verbeterde versie moet ontwerpen. Intussen komen van weerszijden van het toneel het Oostelijk en het Westelijk Leger op. Beide legers zingen:

Vrede op aarde, vrede op aarde
En de mensen een welbehagen!
Vrede op aarde, vrede op aarde
En de dood aan wie de vrede belagen!

   Dan komt de Dood van Pierlapotlood op die het laatst lacht. De Pax-o-Maat explodeert en rukt alles aan stukken. Rodenko besluit met een waarschuwend PS: ‘Daar de Theaterdirecteur en de Auteur aan het eind van het stuk mee in de lucht vliegen, wordt aangeraden, voor deze rollen bij voorkeur beroepsmilitairen uit te kiezen; het is tenslotte hun werk. En het zijn er bij elke voorstelling weer twee minder.’
   Aan een blijde boodschap ontbreekt het niet in het stuk. Kort samengevat: alleen van vrede van vrede komen, van oorlog niet. Een beetje zwaar op de hand is het wel. Het zou zo in pacifistische agitproptreinen meekunnen.

XXI.
   Intussen ging Jan Klaassen ook gewoon vrolijk verder als gangmaker in de kinderpoppenkast. De titels dwaalden steeds verder af van de astrante ambetanterik die hij ooit was. Jan Klaassen en de vuurkabouter. Jan Klaassen en de gestolen stoomboot. Jan Klaassen bij de menseneters. Jan Klaassen en zijn hondje Polly. Jan Klaassen en de grote goochelaar Bombastido. Jan Klaassen krijgt een feestmuts. Jan Klaassen en de toverspeer.
   Kan het debieler? O ja hoor. Makkelijk. Jan Klaassen redt de prinses. Jan Klaassen verovert het kasteel van de heks. Jan Klaassen op school. Jan Klaassen hakt een boom om. Jan Klaassen en de prikspuit. Jan Klaassen vindt de koningskroon. Jan Klaassen vangt Dorus Draak.
   Nog debieler? Jan Klaassen zoekt een schat. Jan Klaassen is jarig. Jan Klaassen en de reus. Jan Klaassen en Katrijn in Kabouterland. Jan Klaassen helpt Sint Nicolaas. Jan Klaassen in speelgoedland. Jan Klaassen wordt soldaat.
   Hé, wacht even. Is dat laatste soms het klassieke tafereel waarin hij de korporaal naar de andere wereld helpt? Helaas. Je moet diep graven en zelfs dan vind je niets.
   Koningshuis, knutselen, kabouterland, we zitten middenin in het aangeharkte sprookjesbos van mini-madurodammië.
   Om met Hamlet te spreken: Als dat Jan Klaassen is, dan is het Jan Klaassen niet.
   Hopeloos. Alle Jan Klaassen-schrijvers zijn ingepakt door de pedagogerie.
   Alle Jan Klaassen-schrijvers?...

   [slot volgt]

_____

Verwijzingen. Jan Klaassen en de vredesmachine, Een spel voor poppenkast werd gepubliceerd in Maatstaf, jaargang 3, 1955-1956, 167-185, op de dbnl, hier. Meer over Rodenko ook op de dbnl, hier. Een doorlopend bijgewerkt cumulatief register op alle VandaagsVertaalProblemen staat in blog 241, hier.

Reacties

Een reactie posten

met onder meer de afgelopen tijd

160 Vintage Vondel

Afbeelding
   Er wordt wat afhertaald.    Eline Veere, Woutertje Pieterse, Saartje Burgerhart.    En neen, dat zijn niet de namen der hertalers.    Dat zijn de namen der boekwerken.    De pieken, de klassieken der Nederlandsche literatuur.    Die niet meer geleezen worden, zo is de vreesch.    Aengesien se curieus ghespelt syn, en non-usansueel woortgebruyk besighen.    Geen koortjen, met of zonder een carillon van bellekens, meder aan vast te knoopen. Segtmen.    En die men is dan vooral de men die het juist wel kan genieten, de neder- en andersoortige landici.    Die voor anderen dochgten – ende sy dochgten: set die dingen over in modern hedendagiaans. Dan zal de lezersschaer toestromen en sy sal juichen en sich vermeien en voller vreugt rond de hervonden boekwerken de ruttiaanse polonaise reidansen. Panta kala lian!    Sulckx was hun selfgeseghde noobel streven.    Hun brillante idé.    Doch.    Welck een aberratie!    Welck een jammerlyke dwalingh!    Welck een abusievelijke w
Meer lezen

428 Rijmlozigheid

Afbeelding
   Dat rijmen sowieso heel dwingend is merkte ik een keer toen mijn neefjes en mijn nichtje klein waren en aan tafel zaten te eten en ik binnenkwam en vroeg: ‘Ork ork ork, soep eet je met een...?’ waarop ze alledrie in koor antwoordden: ‘Vork!’ Toen ik ze vroeg: ‘Echt, eet je soep met een vork?’ waren ze heel verbaasd dat ze er zo ingetuind waren. Ze hadden geen idee dat ze een fout antwoord hadden gegeven.    Mijn werkdefinitie van kindergedichten: kindergedichten zijn gedichten voor kinderen en volwassenen. Ik ben tegen niet-rijmende kinderpoëzie. Ik vind dat kindergedichten hypnotiserend moeten zijn, en die hypnose bereik je met ritme en rijm. Wat versta ik onder ritme en rijm? Mijn werkdefinitie van ritme en rijm: ritme en rijm zijn klank. Kinderpoëzie is klank. Wie denkt dat het om boodschappen, betekenissen gaat, draait zich een volwassen, al te volwassen rad voor ogen. Ik zag een heel leuk fimpje waarbij een minder-dan-eenjarige het gedicht Bagage van Marsjak ‘voorleest’, doo
Meer lezen

427 De kalief zonder hoofd als gedicht

Afbeelding
   Nou, leest onderstaand gedicht nu anders dan het verhaal van vorige vrijdag, of liever gezegd (om dichter bij de werkelijke waarheid te blijven, niet het verhaal, maar het tot-verhaal-gemaakte gedicht? Leest het anders als prose en poésie dan als een gedicht waarvan meteen duidelijk is dat het een gedicht is?    En anders, hoe anders? Beter? Leuker? Onverwachter? Of toch iets normaler, minder om aandacht vragend, vluchtiger? Ja, wat ís het, dat (sommige) poëzie van (sommig) proza onderscheidt? De kalief zonder hoofd De boze kalief Aboe-Akr Werd op goede morgen wakker       Zonder hoofd. De kalief kon het niet geloven, Hij voelde nog eens goed van boven, Maar zijn hoofd,       De trots van allebei zijn ouders, Zat niet langer op zijn schouders. Zijn ongeloof sloeg om in woede En hij riep zijn grootvizier,       Die aan kwam spoeden. De grootvizier liet alle hoeken Van het slaapvertrek doorzoeken       Maar geen hoofd. Niet onder ’t bed, niet in de kruiken, Nie
Meer lezen

434 Voer geen fatbike aan je neefje

Afbeelding
   In september verscheen Ragbolrinus , een ratsrinkelrooinieuwe vertaling van Der Struwwelpeter van Dr. Heinrich Hoffmann, hier te lande tot nu toe vooral bekend onder de verschrikkelijke misnomer Piet de Smeerpoets . Smeerpoets? Smeerpoets? De jongen is brandschoon. Hij vertikt het alleen zijn haren en nagels te laten knippen. O, die Hollandse stoepjesschrobgeest toch, want daar komt die uit de lucht gegrepen verdachtmaking van als zou het joch ‘vies’ zijn. En vies is wel het ergste wat de opvoeders kunnen bedenken in Nederland. (Rustig maar.)    Het gaat je niet in je kouwe kleren zitten, het onverwoestelijke kinderboek met de tien gruwelverhalen van Der Struwwelpeter vertalen. Het boek vraagt om afreageren. Vandaar dat ik me ook stortte op goede en zelfs betere raad voor kinderen, want van goede raad kan er nooit genoeg zijn – mits je het maar met een flinke suikerschep zout neemt en vooral er niet naar luistert. Is er nog ruimte voor cautionary tales in het Nederlands, voor a
Meer lezen

433 Opkalefateren

Afbeelding
   Ik had een gedichtje en dat was niet goed. Het idee was goed (illogica). Toen ik het schreef vond ik het goed, toen ik het af had ook en toen ik het voorlas ook. Maar dat kwam alleen, besefte ik veel later pas, omdat ik in het gedichtje het idee las, het leuke idee, en niet de uitwerking. Ik wist gewoon wat er ging komen, en zelfs wat er stond, en ik legde het plezier dat ik had bij het verzinnen van het idee meteen al in het gedichtje.    Want toen ik het later nog eens las vond ik het niet meer goed. Wat te doen? Weggooien? Wachten tot ik het wel weer goed ging vinden? Wachten tot ik wist wat ik ermee moest doen? Hoe ik het moest opkalefateren?    Niks doen was geboden. En niks doen deed ik. En toen ik het na jaren weer terugvond, zag ik plotseling wat ik er wel mee moest doen.    Dit was de eerste versie: Zelfs als je niets weet, weet je dat Als anderen groter zijn, ben je de kleinste. Als je niet thuis bent, ben je weg. Als je ze uitdoet, zijn schoenen het fijnste. Al
Meer lezen

430 Denken denken

Afbeelding
   De meeste kindergedichten van nu zijn proza, typografisch vermomd als poëzie. Ik dacht met mijn verhaal van de kalief en het verhaal van het onbereikbare stadje om dat eens om te draaien, en poëzie typografisch als proza te vermommen. Maar er zijn nog wel meer schijnbewegingen en afleidingsmanoeuvres te bedenken om niet in een of andere gepercipieerde rijmdwangval te lopen – namelijk om expres niet te rijmen, maar wel het ritme erin te houden. Als het goed is, kan dat net zo dwingend werken als wel rijmen. Zoals gezegd maakte Arie van der Ent ooit een vertaling van Lermontovs De dood van de dichter (over Poesjkin) waarvan alleen de eerste strofe rijmde, en de volgende niet, en vreemd genoeg merkte je dat helemaal niet, of in elk geval pas als je het doorkreeg, om het cruijffiaans te zeggen. Ook Annie M.G. rijmt af en toe expres niet en Kornej Tsjoekovski ook, maar ze doen dat zo gewiekst, de cadans is zo sterk, dat het net lijkt of het wel rijmt en bovendien onontkoombaar prachtig.
Meer lezen

432 Klopt ook niet? Meer vragen bij de lectuur van Alice in Wonderland.

Afbeelding
   Vertalers heten de beste lezers te zijn, omdat geen nuance ze mag ontgaan, maar dat brengt met zich mee dat ze ook vaak de grootste zeikerds zijn, en nog meer spijkers op laag water zoeken – en vinden – dan een heel roedel persklaarversmurfers bij elkaar.    In de twee Alice -boeken zijn mij aldus doende nog een aantal meer dubieuze zaken opgevallen, niets wat niet door de beugel kan, maar toch dingen waar je als vertaler even van achter je oren krabt: hoe moet ik dit oplossen? Is het Carrolls bedoeling, is het een diep verborgen grap om de lezer-luisteraar weer eens met een kluitje de rietkraag in te sturen en in een kano zonder peddel up shit-creek ? Of is het – voor die tijd? voor Carroll? in het Engels? – misschien ongebruikelijk maar niet noodzakelijkerwijs verkeerd of raar gezegd? En dan zijn er ook weer dingen waarvan ik denk dat ze verhaaltechnisch wonderlijk, ja zonderling zijn.    Ik wil Lenny de Rooy bedanken die de handschoen opnam en een paar prima suggesties heeft g
Meer lezen

429 Rekenen met/zonder rijm

Afbeelding
   Ongeveer het dichtst dat ik bij gedwongen rijmloosheid ben gekomen is Rekenen op rijm , waarbij het voor de hand liggende en door het rijm praktisch automatisch opgeroepen rijmwoord niet het juiste woord is. Als rekenkundige tegenhanger van de ‘ork ork ork’-vraag uit de vorige blog wordt hier op rijm gerekend. Rekenen op rijm Kinderen! roept meester, Stop met klieren, Eet geen lijm, Wij gaan rekenen op rijm. Rekenen, dat is bekend, Is een fluitje van een cent, Als je het tenminste kent, Ik bedoel als je het kan. Klaar? Daar gaan we dan. Eén en één, wie zegt het wie? – Eén en één maakt samen .... Juist ja. Ik bedoel welnee! Twee en één maakt samen .... En twee en twee, weet iedereen, Twee en twee is samen .... Kindjeslief, nu geen gemier, Twee en drie is samen .... Tja, ’t is geen gemakkelijke les. Drie en vier maakt samen .... Maar wachten jullie nou eens even, Drie plus drie dan? Dat is .... Hm, het is moeilijker dan gedacht. Drie maal drie dan, da
Meer lezen

431 Slaapkindjesslaap

Afbeelding
   Slaapliedjes waarvan je wakker blijft, is er iets mooiers? Als ik tegenwoordig wil gaan slapen, hoef ik maar een willekeurig boek te pakken en na een bladzijde of wat vallen mijn ogen zachtkens toe. Dat lukt overigens alleen bij willekeurige boeken, want onwillekeurige boeken, zoals Duivels of Booze Geesten of Demonen of hoe je het ook wil noemen dat ik laatst voor de zevende of achtste keer herlas (conservatieve schatting), daar bleef ik wel wakker bij.    Voor Bij mij op de maan vertaalde ik een aantal bajoe-bajoesjki’s , traditionele klassieke Russische slaapliedjes, allemaal met hetzelfde wiegende ritme, tá-ta tá-ta tá-ta ta, en dan de tweede regel een octaaf lager maar langzaam hoger wordend, tá-ta tá-ta tá-ta ta en dan volgen herhalingen en soms afwisselingen, langere of kortere regels op hetzelfde ritme en dat zolang als je maar wil, zolang als je het volhoudt, zolang de spruit nog niet slaapt.    Het Nederlandse verhoopt slaapverwekkende ritme is anders en gaat langs
Meer lezen

1 Zelfreflectie

Afbeelding
   Een beetje zelfreflectie, kan dat kwaad?    Ja, natuurlijk.    Vertalen is iets wat zich grotendeels onbewust afspeelt. In die deinende en klotsende hersenmassa. Waar geen mensenhand ooit voet heeft gezet. Laat staan er levend uitgekomen is.    Vaak, als je gaat nadenken, doe je het verkeerde. Dan laat je je niet meer leiden door intuïtie. En dan mag je blij zijn als je derde instantie, de kritische, bij het nalezen je eerste ingeving herstelt.    Is denken slecht? vroeg een groot denker zich ooit af. En zijn antwoord was een ondubbelzinnig ‘ja’.        Ik noem het blog ‘Vandaags vertaalprobleem’ en daar heb ik meteen een vertaalprobleem. Want kun je ‘vandaags’ in bijvoegelijke zin gebruiken?    Eigenlijk niet.    Maar eigenlijk ook weer wel.    Want ik schrijf het toch?    Kijk, daar staat het. Zwart op wit. En het is Nederlands.    In het Engels gaat het makkelijk, zolang je het lidwoord weglaat. Want ‘a today’s problem’ of ‘the today’s problem’ gaat dan weer niet.    In
Meer lezen