79 Aantekeningen van een veelgeplaagd auteur – Kornej Tsjoekovski (2)

   Wij vervolgen (en besluiten) hieronder de speciaal voor vandaagsvertaalprobleem geschreven aantekeningen van de veelgeplaagde Kornej Tsjoekovski.

   Een andere ernstige kwaal die ongeneeslijk voortwoekert in vele vertalers van kinderverzen is bloemrijkheid, omslachtigheid, babbelziekte, spraak-incontinentie. Telkens als ze een alleenstaand, bescheiden woord in het origineel vinden, stapelen ze er tientallen al te vrije en bandeloze woorden op, die het origineel compleet begraven.
   Eén verhaal van mij dat ernstig heeft moeten lijden onder deze wrede methode is Krokodil.
   In het origineel begint het zo:

Zjil da byl
Krokodil.
On po oelitsam chodil,
Papirosy koeril,
Po-toeretski govoril.

   Wat kan er simpeler zijn dan deze regels? Er was eens een krokodil. Hij liep over straat, rookte sigaretten, sprak Turks. Maar in de Engelse vertaling worden deze luttele regels bedolven onder myriaden parasitaire woorden:

Once a haughty Crocodile left his home upon the Nile,
To go strolling off in style on the Av-e-nue.
He could smoke and he could speak Turkish in a perfect streak.
      (And he did it once a week.)
The most haughty, green and warty, very sporty Crocodile.

   Kleine kinderen, zoals algemeen bekend, interesseren zich geen fluit voor epitetha – ze willen geen kwaliteiten, maar actie. Ik zou verraad plegen jegens mezelf als ik zelfs maar zou overwegen om mijn verhaal te overladen met overbodige flauwekul over de hoedanigheid van mijn Krokodil door hem ten eerste groen, ten tweede vol wratten, ten derde arrogant en ten vierde sportief te maken.
   En bovenop deze overlading van de tekst met parasitaire woorden komen nog de toneelaanwijzingen van de vertaler dat de krokodil niet elke dag Turks sprak, maar slechts ‘eens per week’, en dat hij dat ‘volmaakt vloeiend’ deed, en dat hij niet gewoon maar wandelde of liep, maar ‘in stijl wegkuierde’, en dat hij ‘zijn huis aan de Nijl had verlaten.’
   Waar ik dertien woorden heb heeft de vertaler er 43, meer dan drie keer zoveel: een toename van 250% aan eigenkokers!
   Alsof de vertaler [Babette Deutsch, 1931] als enige doel had zo veel trivialiteiten als maar menselijk mogelijk was toe te voegen teneinde zichzelf te amuseren met haar eigen goedkope rijmen: Crocodile-Nile-style, speak-streak-week, warty-sporty.
   Er bestaat nog een andere vertaling van Krokodil, van de hand van Mr. Richard Coe [uit 1964]. In zijn vertaling klinkt het zo:

Once there was a Crocodile.
      Croc!
         Croc!
            Crocodile!
A Crocodile in taste and style.
And elegant attire!
He strolled down Piccadilly,
Singing carols in Swahili,
Wearing spats he’d bought in Chile.
And a’puffing at a briar.
Crocodile!
      Crocodile!
         Croc!
            Croc!
Crocodile!
Alexander Crocodile, Esquire.

   In plaats van de goedkope, gerafelde rijmen van de vorige vertaling, stapelt deze vreemde en exotische rijmwoorden op – Chile-Swahili-Piccadilly – maar het idee is hetzelfde: een ongeoorloofd streven om het maximum aan holle woorden op te tasten, met als resultaat dat de auteur eruit tevoorschijn komt als een onvermoeibare windbuil die loopt te pronken en pralen met geveinsde speelsheid en nep-dartelheid.
   Opdat de lezer wel beseffe wat voor zware schade er aan kindergedichten wordt toegebracht door deze methode van vertalen, wil ik hier een vergezochte analogie fabriceren.
   Stel je voor dat een Sovjet-vertaler de gedichten van de begaafde Dr. Seuss wil reproduceren, de favoriete auteur van Amerikaane kinderen. Hij heeft een vrolijk verhaal dat The Cat in the Hat heet, waarin kleine kinderen zeggen over de regen:

So all we could do was to
      Sit!
         Sit!
            Sit!
And we did not like it,
Not one little bit.

   En stel jezelf nu voor wat er met deze simpele en laconieke regels zou gebeuren als het Kinder Staats Uitgevers Huis ze zou uitgeven in een vertaling als de volgende:

We lagen lang op de divan
Kletsend over ver Mdivan,
      Over de muzelman
      Van Hindoestan,
En over ’t visje Blub-blub-blub,
Toen er net als in een tobbe,
In een tobbe om te schrobben,
Druppels drupten –
      Drup!
      Drup!
      Drup!
Op jou en mij, de hele club!

   Als een van onze vertalers met zo’n vertaling voor de dag zou komen, zouden de critici naar de wapens grijpen om de eer van Dr. Seuss te verdedigen. Maar ik heb niemand in Engeland of Amerika horen opstaan om de eer te verdedigen van onze Russische kindergedichten waarin het origineel zo met voeten getreden wordt.
   Feit is dat als wij de kindergedichten van Kipling, Milne, Lear, Gianni Rodari, Ogden Nash of Vazja Psjavela vertalen, wij plichtsgetrouw onze hersenen afbeulen en laten kraken om de stijl en de ritmes en de beelden van het origineel zo getrouw mogelijk om te zetten – en dit bewijst onze waardering voor de gedichten.
   Maar waar is de waardering als onze teksten verminkt worden naar het believen van de vertaler, en de eigenmachtigheid van vertalers grenst aan handtastelijkheden?
   Wij staan hier volkomen machteloos.
   Misschien wordt het tijd de dialoog aan te gaan met de vrienden van onze kinderliteratuur in het buitenland over de principes die ze moeten toepassen om te zorgen dat hun subjectieve bedoelingen niet ontaarden in dergelijke schandalige verschillen met de originelen.
   Om te beginnen zou het muzikale geluidsscenario van de originele tekst herschapen moeten worden. Ten tweede moet het percentage eigenkokers tot een absoluut minimum beperkt worden.
   Als je poëzie voor volwassenen vertaalt (maakt niet uit of het een lyrisch gedicht is of een heldenepos), dan heb je een grote variatie aan onopvallende, neutrale woorden en woordconstructies tot je beschikking die in de vertaling de functie van katalisator vervullen.
   Maar als je werkt aan een vertaling van kindergedichten heb je geen recht om dat soort vrijheden te nemen, omdat het snelle tempo verbiedt dat de tekst overladen wordt met zulke zware ballast.
   Het zou, in het algemeen gesproken, heilzaam zijn voor ons gemeenschappelijke doel als buitenlandse vertalers van onze kindergedichten met de grootst mogelijke aandacht de aanpak van Samoeïl Marsjak zouden bestuderen in zijn vertalingen van Engelse nursery rhymes en de massa’s andere buitenlandse meesterwerken die zijn gemaakt ter vreugde en vermaak van de kinderwereld.

____
   Verwijzingen. Mijn vertaling van Krokodil staat in Bij mij op de maan. De eerste strofe (die trouwens in het Russisch eindigt met nog een regel, ‘Krokodil, Krokodil Krokodilovitsj!’) is bij mij ook iets langer, maar zonder vulsel of al te veel zelfverzonnen bijzonderheden (eigenkokers):

Kort geleden liep met rasse schreden
Over de brede Nevski Prospekt
Met jas en bril, het hoofd bedekt
Een krokodil.
Hij sprak nurks Turks,
Pookte zijn stok,
Rookte kapok,
Krokodil, Krokodil Krokodilovitsj!

   De eerste, tijdschriftuitgave van Krokodil uit 1917 heette nog Vanja en de Krokodil, en de hoofdpersoon sprak daar nog Duits, hetgeen de taal van de vijand was en door de autoriteiten veranderd moest worden, en Turks werd. Tsjoekovski’s Aantekeningen in het Russisch zijn te lezen hier.