229 Historische romans

   Romans die zich nu afspelen bestaan niet. Want als ik ‘nu’ zeg, is het alweer voorbij.
   Toen was ooit en straks komt nooit (dag science fiction!), maar voordat nu wat wordt, is nu alweer voorbij.    Luister maar. Of doe zelf de test en zeg me na:

Nu – en weer voorbij.
Nu – en weer voorbij.
Nu – en weer voorbij.
Drie nuën zijn er nu voorbij.
Vier nuën zijn er nu voorbij.
Vijf nuën zijn er nu voorbij!
Nu – nu – nu – nu: en nog eens vier.
Je houdt het niet meer bij.

   Dus als ze zeggen ‘hedendaags’, ‘contemporain’, o wat geeft het het hedendaagse tijdsgewricht goed weer: niet geloven! Ze liegen!
   Ook Ulysses is een historische roman. Hij speelt zich af in 1904, maar Joyce begon er tien jaar later pas aan, en hij kwam in boekvorm pas in 1922 uit. Acht-tien jaar na dato!
   Ouwe meuk!
   Ze konden meteen beginnen Dublin weder op te bouwen aan de hand van de roman, want inmiddels was alles veranderd.
   De postbode had plaatsgemaakt voor de fax. Het koffy- en theemagazijn voor een badeendjeswinkel. De ene kroeg voor een andere kroeg met nieuwe eigenaren die fancy buitenlandse wijnen aanlengden en terrasverwarming schonken.
   Het was het tijdperk van Allesanders de Grote.

   Ik kom zojuist boven uit een roman die tijdens de lockdown geschreven is, en daarom een onwaarschijnlijk dikke pil is geworden en hij is niet van Ian McEwan, die tijdens zijn gedwongen covidiaanse opsluiting ook al niet kon stoppen met schrijven.
   De roman speelt zich af in het mooie jaar 1981, als de schrijver 17 is en toen de wereld er heel anders uitzag. Niks geen honderd zenders op tv of mobiele telefoon.
   Hoe deden ze dat, vroeger?
   Hoe deden we dat, vroeger?
   Maar nu het vertaalprobleem. De ik zakt van de zenuwen in elkaar als hij – rond 2002 – aan zijn roman wil beginnen maar nog net voor zijn teraardestorting en ineenzijging het Amerikaanse alarmnummer 911 kan bellen. Hij wordt opgehaald en naar de ‘emergency room’ van het ziekenhuis gebracht.
   En laterop in het boek gebeurt het nog een keer. Al is dat feitelijk eerder, in 1981, het jaar waarin het kernverhaal zich afspeelt.
   (Terzijde: ‘911’ heet in het Amerikaans ‘nine-eleven’, en omdat de VS het enige land ter wereld zijn waar de maand vóór de dag wordt gezet, is de vraag: ‘Waarom kozen de terroristen de dag van het nationale alarmnummer voor hun aanslagen?’ een vraag die alleen Amerikanen kunnen bedenken.)
   Nu leefde ik al in 1981, en in 2002 zelfs ook al, en toen hadden ziekenhuizen ook al een ‘emergency room’, een Spoedeisende Hulp, alleen heette die toen Eerste Hulp, als ik het wel heb. Of EHBO-post of wat dan ook, maar zeker geen Spoedeisende Hulp.
   Er heetten nog wel meer dingen anders in 1981. Je was in 1981 bijvoorbeeld dankzij de carnavalskraker van vijf jaar eerder van Koot en Bie ook niet gewoon maar stoned, of kneiterstoned, maar zo stoned als een garnaal.
   Goed tijdsbeeld, die uitdrukking, zou je denken, maar als je het in de vertaling las kwam het vreselijk oubollig over in een boek waarin hippe rijke verwende jonge Californische teenagers de hoofdrol spelen – zelfs al moet het in 1981 zijn. En daarom werd het rigoreus geschrapt als zijnde te afleidend.
   Wat ik wel als sfeerbepalend tijdsbeeld heb laten staan, hopelijk heel onopvallend, is als ze de heere de zoon van god aanroepen, en dat gebeurt nogal eens, wat ik dan translitereer zoals de middelbareschooljeugd het voorzover ik me herinner eind jaren zeventig en begin jaren tachtig placht uit te spreken, namelijk als tsjiezus.
   Maar terug naar de Spoedeisende Hulp. De zenuwingezonkene wist nog ‘911’ te draaien, staat er kaal en zonder uitleg. In Amerika belden ze al sinds 1968 met het landelijke alarmnummer 911 als er wat was, maar in Nederland werd zo’n noodnummer pas in 1990 ingevoerd, op de kop af vijftig jaar later. Gevoelsjaren dan. En als je denkt dat het toen in één keer goed was, vergeet het maar. Het was eerst 0611 – op een draaischijf! waar de 0 helemaal onderop zat en de schijf een eeuwigheid bezig was met trrrrrrraagzaam naar de beginstand terugdraaien. Je kon intussen wel dood zijn! En dat was je in veel gevallen ook. In 1997 pas, wéér vijftig jaar later, werd het sneller draaibare nummer 112 ingevoerd, precies toen het niet meer hoefde want in de tussentijd had iedereen zich een druktoetstelefoon aangeschaft.
   Met andere woorden: ik kan ‘911’ niet met ‘112’ vertalen, mocht ik dat willen, niet alleen omdat het zich niet in Nederland afspeelt, maar omdat het hele nummer toen nog niet bestond ten hierent.
   Evenmin had je hier in 1981 een ‘Spoedeisende Hulp’. Maar omdat EHBO ouderwets klonk, afleidend en niet van deze tijd, is de ‘emergency room’ uit het boek uiteindelijk toch het volstrekt anachronistische Spoedeisende Hulp geworden.
   Vertalen, het blijft foetelen en sjoemelen.

_____
   Verwijzingen. De illustraties zijn van Vladimir Tambi uit het boek Avtomobil’ uit 1930 (boven) en van Aleksandra Soborova uit het boek Gorodskaja Oelitsa uit 1927 (onder). Stoont als een garnaal is op Toppop-yeah te zien via YouTube, hier. Zie voor een ander vertaalprobleem in dit boek blog 215, Motto, hier.

_____
   PS van 30 november 2022. Liesbeth Elseviers meldt dat de Vlaamse spoedeisende hulp midden jaren ’70 ‘de 900’ heette, omdat je er dat nummer voor moest draaien. In de jaren ’80 is dat veranderd in ‘den 100’, waarschijnlijk ook vanwege de potentieel fatale vertraging van het draaien.