350 Rijden op de worst

   ‘Kinderen, kinderen! Wat je ook doet,’ waarschuwt Jevgeni Sjvarts in het verkeerseducatieve prentenboek Stop! uit 1931, ‘rij nooit nee nooit meer op de worst!’
   Все, все, все перестаньте кататься на колбасе!
   Verstandige woorden, ongetwijfeld. Maar wat is het? In de tentoonstellingscatalogus Adventures in the Soviet Imaginary wordt een tentatief verband gelegd met de absurdistische dichtersgroep waarmee Sjvarts oorspronkelijk verbonden was, de Oberioeten, met in hun gelederen onder meer Charms, Vvedenski en Vladimirov. De schrijver van het artikel verbaast zich, verwondert zich, wantrouwt het zaakje, vermoedt een addertje onder het gras:

De Oberioetische geest werd ook vaardig over andere kinderschrijvers. In Stop! uit 1931 van de productieve (toneel)schrijver Jevgeni Sjvarts (1896-1958), wordt kinderen veilig verkeersgedrag aangeleerd: ‘Tot het midden van de straat – kijk naar links. Vanaf het midden – naar rechts!’ staat er bijvoorbeeld. Maar hoe het bijschrift op de volgende bladzij te begrijpen: ‘Iedereen, iedereen, iedereen, hou op met rijden op de worst.’ Misschien geen wonder dat de ervaren illustrator Konstantin Roedakov geen moeite deed om deze instructie beeldend weer te geven.

   Als je de ilustratie onder de loep neemt, zie je linksboven op de rechterbladzijde twee jongens achterop de tram meeliften, de voorste zittend, de achterste staand:

   Heel slecht! Heel stout! Heel verkeerd verkeersgedrag!
   Zou dat misschien bedoeld worden met ‘op de worst rijden’?
   Want het is vrij onwaarschijnlijk dat schrijvers in 1931 nog enig absurdisme in kinderboeken konden uiten, zelfs geen zweem van een flard van een flinter. En hoe scherp Sjvarts ook was in zijn satirische toneelstukken (De draak, De naakte koning, het filmscenario van de sovjet-Assepoester), en al behoorde hij in de jaren twintig ook losvast tot de Oberioeten, zijn kindergedichten uit de jaren dertig zijn zonder uitzondering tamelijk sovjet – knap en vaardig maar braaf en duidelijk bedoeld voor brood op de plank en geen herseninspanninkje meer. Dus?
   Op tinternet vond ik foto’s van trams waar binnenin geen kip meer bijkon en die daarom van buiten met mensen behangen waren, ook aan de achterkant, waar ze op een klein platformpje lijken te staan. Zou dat ‘de worst’ (kolbasá) zijn? Het had op zich niks worsterigs.

   Maar toen kwam ik via de wekelijkse update van de Russische Digitale Kinderbibliotheek te weten hoe de vork daadwerkelijk in de worst stak. In het aprilnummer van het tijdschrift Egel (Jozj) uit 1935 vond ik namelijk een gedicht van Samoeïl Marsjak dat zich precies op die plek afspeelde, op die worst.

   Het honderdregelige gedicht heet Vier eindes en vertelt over het jongetje Nikolaj Blinov dat meelift op wat in de eerste strofe de bumper (буфер, boefer, buffer dus) van de tram wordt genoemd. De al even ervaren illustrator Aleksej Pachomov laat en profil zien hoe die bumper eruitziet. Vijf strofen later krijgen we dan de worst te lezen, als benaming voor hetzelfde uitsteeksel. Binnenin de tram bevindt zich toevalligerwijs de vader van Nikolaj, en als hij naar buiten kijkt herkent hij zijn meeliftende kroost. Dan mag de lezer kiezen uit vier eindes, een vrolijk einde (vader betaalt zijn eigen ritprijs van vijftien kopeken, zijn zoontje niets en allebei komen ze veilig thuis), een treurig einde (vader moet vijftien kopeken boete betalen voor zijn zoontje), een slecht einde (zoontje valt van de bumper, moet naar het ziekenhuis) en het juiste, brave einde (het zoontje lift niet mee op de worst en zo hoort het). Ondanks dat laatste is het toch een leuk gedicht. Misschien dat ik het nog ga vertalen.
   Maar om even terug te komen op onze worst: dat is dus kennelijk kinderjargon voor de bumper van de tram. Niks geen oberioetisch absurdisme of ludiek neologisme, maar gewoon jeugdtaal.
   Dan de vraag: hoe zal ik het ding noemen? De worst? De salami? De blinde vink? Waarom wordt het een worst genoemd eigenlijk? Misschien omdat de platte achterkant van de bumper op een afgesneden stuk worst lijkt, type doktorskaja? Of zou het stammen uit de tijd dat de bumper van een tram werkelijk nog iets worstigs had?
   Hoe dan ook. In de jaren zestig verdween het woord – met de trams.
_____
Verwijzingen. Het raadsel uit Stop! staat in Robert Bird (red.), Adventures in the Soviet Imaginary, Children’s Books and Graphic Art, The University of Chicago Library, 2011. De Russische Digitale Kinderbibliotheek (rgdb) is te bereiken hier. De meeste archiefstukken zijn doorzoekbaar maar ik heb de indruk dat er de laatste tijd steeds meer worden afgeschermd en die je alleen ter plekke mag komen inzien. Copyrightrestricties? Contrasancties? Vier eindes (Четыре конца) van Marsjak – dat ik in geen bundeling of verzameld werk ben tegengekomen, staat op blz. 6-7 van het aprilnummer uit 1935 van de Jozj, hier in de rgdb maar als je daar nu op klikt word je naar het beginscherm geleid... Voor contemporaine foto’s van trams zie bijvoorbeeld hier en hier.