347 Ulevellen

   Net als Frank Lekens ken ik ulevellen ook alleen uit Lucky Luke en Billy the Kid. Het zijn de snoepjes die Billy gapt van de kruidenier en die uiteindelijk tot zijn ondergang leiden. Het curieuze is dat die ulevellen maar op een paar momenten ulevellen worden genoemd in dat album. De inconsequentie van de (anonieme) vertaler (of vertalers) van dat album is verbijsterend en misschien zelfs uniek in de annaliën van Vertaliën. Kijk mee en huiver.

   Eerst is het een toffee (blz. 14) maar op het volgende strookje wordt het al een caramel (tweemaal) en in de strook daaronder opnieuw:
   Op blz. 18 worden het weer toffees, maar even later verschijnt dan eindelijk het onnavolgbare ulevellen (blz. 21), wat wordt herhaald op blz. 22:
   Op blz. 25 zijn de ulevellen veranderd in rode ulevellen die meteen, in het strookje daaronder, in de mond van dezelfde spreker (de kruidenier Rawson), toffees worden:
   Op blz. 27 blijven het tweemaal rode ulevellen, maar op blz. 28 worden ze daarentegen plotseling, notabene door dezelfde Rawson, caramelletjes genoemd – alsof de goede man niet eens weet wat hij in het assortiment heeft:
   Op blz. 39 en 40 worden het dan weer rode ulevellen (tweemaal), en als uitsmijter krijgen we toch weer caramellen (blz. 45):
   Het snoepgoed wordt veertien keer genoemd en heeft die veertien keer vijf verschillende benamingen:
   1x caramelletjes,
   2x ulevellen,
   3x toffees,
   4x rode ulevellen en
   5x caramellen.

   Uniek! Wat nu precies de caramels rouges waren (zoas ze in het Frans heten), zal waarschijnlijk de Franstalige spreker evenmin meer weten als de Nederlandstalige lezer zijn ulevellen nog paraat heeft. Een recente caramel is de volgende, kortgeleden op de Ferme de la Guichardière in Dollon (Sarthe) meegenomen uit een bakje divers ingewikkeld snoepgoed dat daar ter gelegenheid van de komende kerstdagen voor het meegrissen lag. De caramellen waren, zo werd mij verzekerd, mou (zacht), maar bij nadere proeving nu ook weer niet zo zacht als Nederlandse, rechthoekige toffees. Ze waren ook niet rood, maar ik weet niet of die kleuraanduiding indertijd op het wikkeltje sloeg of op de caramel zelf – te oordelen naar de kleur in het stripalbum op allebei.
   Zijn ulevellen met die caramels te vergelijken? Wellicht. Ulevellen waren harde snoepjes in een papiertje gewikkeld waar een spreuk op stond. Ik kom ze net toevallig in Woutertje Pieterse tegen:

   – Ik niet lezen! O papa, luister eens!
   Herman nam ’n ulevel, ploos er ’t devies uit, en las:
            Een vader die z’n zoontje plaagt...
   – Dat staat er niet, riep Sietske. l’Amour est un enfant tromp...
   – Trompette, zei Willem.
   Frank Lekens zocht ook uit hoe het snoepgoed door de nieuwe vertaler James Vandermeersch is vertaald, en dat bleek weliswaar veel consequenter gebeurd te zijn, maar ook veel slapper, als snoepjes en snoep.
   Terwijl – en dat zal iedere oudere lezer beamen – ulevellen het woord is dat is blijven hangen en dat daarom node gemist wordt. Dat is de kracht van taal! De magie van woorden!
   Natuurlijk kun je van de caramels rouges behalve snoepjes ook toffees, caramellen of zuurtjes maken, maar je kan er ook net zo goed borstbollen (de Gentse lekkernij), babbelaars (de Zeeuwse) of hopjes (de Haagse) van maken – of je laat de ulevellen de ulevellen. Zo slecht was die vertaling niet. Maar de voornaamste pre van ulevellen is juist het exotische ervan: het woord blijft hangen, je leert er nog eens wat van. Een nieuwe vertaler mag er heus wel iets anders van maken, als het dan ook maar iets net zo bijzonders is.
   Dat mogen vertalers zich in de oren knopen: maak het bijzonder, maak het vreemd, zorg dat het blijft hangen. Dus niet alles normaler, begrijpelijker willen maken, afstemmen op de leefwereld van het beoogde publiek, integendeel: de beoogde lezers snakken ernaar om iets op te steken en niet als halve debielen te worden behandeld.
_____

Verwijzingen. De blog van Frank Lekens staat hier – verplichte leeskost! In het vervolg van Billy the Kid, het album Het escorte, komt de lekkernij nog een paar keer voor, maar minder exuberant vertaald, namelijk als rode toffee’s (blz.9), als toffees (zelfde bladzijde), weer als toffees verpakt in toffeepapiertjes (blz. 23), als toffees rouges geschreven op een doos (blz. 36) en weer als toffees (blz. 41). Mijn Woutertje Pieterse is de editie van Dr. J. van den Bergh van Eysinga-Elias, Elsevier, 1920. Over James Vandermeersch, zie blog 228 en 236. Een doorlopend bijgewerkt register op alle VandaagsVertaalProblemen staat in blog 345, hier.

Reacties

  1. W. Vandeweghe18 januari 2024 om 11:04

    Net als de Suske & Wiske-strip is Lucky Luke voor Nederland import uit Vlaanderen. Morris, als West-Vlaming, zal naar alle waarschijnlijkheid het Vlaamse woord ‘karamel’ gebruikt hebben in de originele versie: net als alle woorden voor gebak en snoep is de woordenschat erg lokaal gebonden, het Vlaamse ‘karamel’ komt grotendeels overeen met wat in Nederland ‘toffee’ genoemd wordt (zacht, in een papiertje gewikkeld).
    Het lijkt erop dat bij introductie van de stripreeks op de Nederlandse markt, enigszins amateuristisch tewerk is gegaan. Het originele woord is behouden, er is een vernederlandsing ‘toffee’ toegevoegd, en vervolgens ook ‘ulevel’, iets typisch Hollands. Zo krijg je een mix van exotisme (karamel), hollandisme (ulevel) en AN-woord (toffee). Het had inderdaad doordachter en consequenter gekund.

    BeantwoordenVerwijderen

Een reactie posten

met onder meer de afgelopen tijd

160 Vintage Vondel

Afbeelding
   Er wordt wat afhertaald.    Eline Veere, Woutertje Pieterse, Saartje Burgerhart.    En neen, dat zijn niet de namen der hertalers.    Dat zijn de namen der boekwerken.    De pieken, de klassieken der Nederlandsche literatuur.    Die niet meer geleezen worden, zo is de vreesch.    Aengesien se curieus ghespelt syn, en non-usansueel woortgebruyk besighen.    Geen koortjen, met of zonder een carillon van bellekens, meder aan vast te knoopen. Segtmen.    En die men is dan vooral de men die het juist wel kan genieten, de neder- en andersoortige landici.    Die voor anderen dochgten – ende sy dochgten: set die dingen over in modern hedendagiaans. Dan zal de lezersschaer toestromen en sy sal juichen en sich vermeien en voller vreugt rond de hervonden boekwerken de ruttiaanse polonaise reidansen. Panta kala lian!    Sulckx was hun selfgeseghde noobel streven.    Hun brillante idé.    Doch.    Welck een aberratie!    Welck een jammerlyke dwalingh!    Welck een abusievelijke w
Meer lezen

378 AI is op de mars

Afbeelding
   AI is op de mars, wijst een rondvraag ondernomen door de Engelse krant De Voogd uit, en de vertalers voelen de hitte. Als ze niet snel hun bedrijf samenbrengen, vrezen ze, kunnen ze hun tassen inpakken. Dan is de grap op hen. Voor jaren en jaren malen ze weg, knokken zich buiten westen voor een liedje, en nu worden ze afgelegd – met het fruit van hun eigen weeën, wil je geloven. Daar ga je!    Dit bleke zicht wordt niet door iedereen genomen. Idiomatisch, knoperig en complex schrijven zal waarschijnlijk in handen van mensen blijven, commentarieert een vertaalster uit het Zweeds en Noors hoopvol. Echter vertalers van misdaad en romantiek krijgen tegenwoordig minder werk te doen ‘en gaan dan allemaal het complexe spul in en dan vechten we allemaal om ruimte in die niche,’ voegt ze toe.    Tja. Geef een dief genoeg touw en hij verhangt zichzelf. Ik voor één verwelkom onze nieuwe generatieve bovenbazen. Vertalen is een ingewikkelde zaak die veel creativiteit betrekt. En zolang die c
Meer lezen

377 Verkeerde benen

Afbeelding
   Op het literaire juice-kanaal Tzum lees ik een recensie – een mooie lange onbekrompen – over een boek dat Meridiaan liet samenstellen met de best of Hilary Mantels interviews, essays en passages over haar schrijfbedrijf. De recensie is ruimschoots van citaten voorzien om jezelf ook een oordeel te vormen, en aan de inhoud ligt het niet dat Mantel overkomt als iemand die zeer behartenswaardige dingen zegt. Maar wat een rare zinnen kom ik in de citaten een paar keer tegen. Zinnen die me steevast op het verkeerde been zetten. Nou kan dat in scheppend proza best mogen en hoeven en moeten, maar een essay wil toch, net als journalistiek, begrepen worden, ook al is dat begrijpen altijd maar vluchtig als de wind. Maar dit zijn zinnen die ik een paar keer moet overlezen voor ik ze begrijp, en voor ik erachter kom wat er in het Nederlands mis mee is. Eerst dacht ik dat het Vertaliaans was, maar de vertalers, Niek Miedema en Harm Damsma hebben een te grote staat van dienst om daar in te trapp
Meer lezen

380 Nacht, trottoir – als ollekebolleke

Afbeelding
   De ollekebolleke is geen uitvinding van Drs. P, maar wel door hem zo in het Nederlands genoemd, beoefend en gepopulariseerd. Het is een van oorsprong Amerikaanse vinding, die de jiggery-pokery , de double dactyl of de higgledy-piggledy heet en de volgende vormkenmerken kent (ik citeer Jaap Bakkers Rijmwijzer want beter kan ik het zelf niet zeggen, al blijft de uitleg, als alle uitleg van spelregels, tamelijk ingewikkeld): Het bestaat uit twee coupletten van vier regels. Elke regel bestaat uit twee dactylen, maar in de vierde en achtste regel ontbreken twee dalingen. Die regels zijn ook de enige die rijmen. De eerste regel is een citaat, uitroep of motto en de zesde regel bestaat uit één zeslettergrepig woord met de hoofdklemtoon op de vierde lettergreep.    Vanwege dat eenlettergrepige, dubbeldactylische woord in de tweenalaatste regel heet de versvorm ollekebolleke . Makkelijk te onthouden. Ook Wikipedia pronkt met een pagina over het vormvaste versfenomeen, hier .    Al
Meer lezen

379 Nacht, trottoir – als a-lipogram

Afbeelding
   Wie a-tal zegt, zegt a-lipogram . Het een kan niet zonder het ander, het ander vraagt om het een. Geen a’s is eenvoudiger dan alleen maar a’s, maar de uitdaging is nog steeds zo dicht mogelijk bij het origineel blijven. Hoe dan ook: er verschijnen nieuwe woorden en met de nieuwe woorden nieuwe inzichten, nieuwe beelden. Het gedicht muteert, groeit, vertakt zich. Hier krijgen we er bedauwde, benevelde, beparelde spinnewebben bij. Steeds krijgen we nieuwe puzzelstukjes toegeworpen uit de donkere kamer naast ons. Nul uur nul. Drogisterij. Trottoir – En licht, stompzinnig vies en voos. De tijd, het leven: illusoir. Dit blijft zo. Uitzicht-, uitwegloos. Sterf – en weer moet je beginnen, Weer omringd door kille mist, Licht, geweven door de spinnen. Nul uur nul. Trottoir. Drogist. _____ Een doorlopend bijgewerkt register op alle VandaagsVertaalProblemen staat in blog 345, hier .
Meer lezen

381 Nacht, trottoir – als Menno Wigman

Afbeelding
   Over de zelfverdoemelende dichter Menno Wigman schreef Erik Bindervoet een mooi gedicht in Over het werkelijkheidsgehalte van de werkelijkheid (De Harmonie, 2023), getiteld menno eet een eitje , waarin de schrijver-narrator tijdens een dichterstoernee de neerslachtig en melancholiek voor zich uit kijkende Wigman hoort klagen over onze collega’s. over zijn verstoorde ritme. over de organisatie. over zijn bed. over het weer. hij mag niet meer roken. hij mag niet meer drinken.    En dan beseft de narrator, dat hij hem moet helpen: ik heb een missie. ik heb een taak. ik moet die jongen opvrolijken.    En hij steekt hem een hart onder de riem door hem aan te moedigen een eitje te eten. (Vandaar de titel, in de aantonende en de gebiedende wijs tegelijkertijd.) Misschien – dat is niet helemaal duidelijk – lukt de opbeurmissie wel, want het gedicht eindigt met de regels: dan stapt hij vlug naar buiten en in de vrieskou, onder de poort van de oude watermolen             ste
Meer lezen

382 Nacht, trottoir – verschoven

Afbeelding
   Klassiek OuLiPoliaans is de verschuiving, wat bij Queneau de translation heet ( Exercices de style nr. 68) en door Kousbroek vertaald is als translatie . Niet alleen teksten kunnen een translatie ondergaan, ook heiligen wanneer hun relieken naar een andere plek worden overgeheveld, en bisschoppen als ze worden overgeplaatst naar een ander ambtsgebied.    In Ulysses zit in het Wandering Rocks -hoofdstuk John Howard Parnell een potje te schaken (10.1050-1), en doet op het moment dat wij meekijken met Haines en Buck Mulligan een zet met een van zijn witte lopers, en dat staat er zo: John Howard Parnell translated a white bishop quietly and his grey claw went up again to his forehead whereat it rested.    Wat natuurlijk mooi en grappig gezegd is, en translatorisch een fiks probleem is – een bisschop translateren klinkt toch anders dan een loper verplaatsen . In Ulixes (p. 293) kozen we voor beide woorden een equivalent woord, zodat er in elk geval iets overbleef van de antro
Meer lezen

376 Delina Delaney, hoofdstuk II

Afbeelding
   Hoofdstuk II van Delina Delaney begint waar hoofdstuk I ophoudt. De kostwinner, visserman Joe Delaney rust in vrede, waarna de armoede in het naar Ierse begrippen zeer kleine gezin hard toeslaat. Delina en haar moeder wenen vele zakdoeken vol, als een klop op de deur redding brengt: Lady Gifford (echtgenote van wijlen Lord Gifford) komt Delina naaiwerk aanbieden op het kasteel. (O! Men ziet de bui reeds hangen!) En als Delina zich maandagochtend, beschenen door Sol, in zijn blikkerende majesteit, ten kastele vervoegt, loopt zij bij de ingang Lady Giffords zoon Lord (een andere naam krijgt hij het hele boek niet) tegen het lijf, die een coup de foudre krijgt, een scheut van een schicht van liefde op het eerste gezicht door zijn bast. ‘Hemelse goedheid,’ mompelt hij, ‘een juweel, een juweel van onschatbare waarde.’ Na afloop van haar eerste werkdag wacht hij haar op en begeleidt haar naar het nederige stulpje dat zij haar huis noemt, waar hij kennismaakt met haar moeder, die hij ver
Meer lezen

383 Nacht, trottoir – als carnavalskraker

Afbeelding
   Het carnavalslied is een van Neerlands onvolprezen unieke creatieve genres waar velen de neus voor ophalen, maar onterecht. Een goed carnavalslied is van een onweerlegbare, verpletterende, even apodictische als apocalyptische domheid waarvoor je werkelijk niet van gisteren moet zijn en als het even kan vroeg en uitgeslapen moet opstaan.    Wat een pracht! Ik heb unne spijker in munne kop , ik zing het nog regelmatig, net als het epos over iemand die graag een bloemetjesgordijn wilde zijn, of over de ongelukkige die zijn feestneus kwijt is, of over Adam die Eva met de sukerbiet’n voor de kont sloeg . Nietszeggende vulsels als en wat ik zeg is waar (zoals in het lied over een scheet die een donderslag wordt ) vervullen me met grote en diepe dankbaarheid. Er staat een paard in de gang – kun je het beeldender en daarmee poëtischer krijgen? Ja, er staat een paard in de gang, alleen wij zien hem niet...    Vandaar, als eerbetoon aan en rehabilitatie van deze uitstervende versvorm,
Meer lezen

345 Register & Inhoud VandaagsVertaalProbleem (cumulatief)

Afbeelding
[Hiermee vervallen de registers van blog 132 en blog 241 .] Inhoud 1 Register 2 Inhoud 1 REGISTER VandaagsVertaalProbleem    99 manieren om één gedicht te vertalen: 372 (zie verder Nacht, trottoir )    112 (911, EHBO): 229    Aarens, Evi: 275 , 287 , 307 , 374    Achmatova, Anna: 146    advertenties, sovjet: 223 , 277    AI: 341 , 378 (zie ook machinevertalen )    algemeniteiten: 1 , 5 , 11 , 26 , 28 , 31 , 36 , 38 , 41 , 85 , 89 , 100 , 110 , 143 , 146 , 165 , 281     Alice in Wonderland : 40 , 42 , 44 , 46 , 48 , 50 , 52 , 54 , 56 , 131 , 217 , 218 , 219 , 272    Andersen, Hans-Christian: 370    Aristophanes: 288    associatieve transsonanties: 288 , 289 , 290 , 291 , 295 , 296 , 297    Battus: 373 , 379    Beers, Paul: 150    Beatles, The: 20 , 102 , 134 , 159 , 211 , 225 , 351  &nbsp beletselteken: zie puntjes, drie     bende van Lieke, De : 276 , 281 , 360     Bibbergoud : zie over Suske en Wiske     Bij mij op de maan (losse boekjes, geshopt)
Meer lezen