5 Drie trucjes

   Natuurlijk zijn er trucjes om een vertaalde tekst Nederlandser te doen klinken. Martin de Haan onthulde er misschien onbedoeld een, toen hij vertalers onderverdeelde in twee categorieën: zij die op zoek waren naar ‘hoe je het in het Nederlands zegt’ en zij die vinden dat het vreemde en afwijkende vooral vreemd en afwijkend moet blijven.
   Dit in reactie op mensen die zeiden dat zijn vertalingen zo soepel liepen en vlot klonken. Wat Martin vreemd vond, want hij deed volstrekt zijn best niet om de meest gangbare uitdrukkingen te vinden. Hij deed juist zijn best om te vertalen wat de auteur had geschreven.
   Woorden om met de driedubbele paalsteek in de oren te knopen. Want waar kom je op uit als je probeert te vertalen ‘zoals je het in het Nederlands zegt’? Op hoogstwaarschijnlijk dezelfde clichés en afgezaagde manieren van zeggen die de oorspronkelijke auteur juist ontzettend wil vermijden. Zelfs een oorspronkelijk Nederlandstalige auteur.
   Dé manier om onnatuurlijk Nederlands te maken is het zo natuurlijk mogelijk te willen laten klinken. Zo ‘gewoon’ mogelijk.
   Door geen ‘pardoes’ te gebruiken ‘omdat niemand dat meer zegt’ bijvoorbeeld.
   Om geen eigen woorden te willen bedenken, ‘omdat de auteur dat ook niet doet’.
   Angst is het! Bangigheid!
   Weg ermee dus. Probeer het juist on-Nederlands te laten klinken – zou ik (misschien wat kort door de bocht) willen zeggen.
   Probeer voor ogen te houden dat jouw auteur ook niet altijd expres voor de meest voor de hand liggende, ‘normale’ manier van zeggen kiest.
   Hans Boland bewandelt de omgekeerde weg. Die maakt zijn vertalingen juist Nederlandser door te putten uit de schier eindeloze voorraad figuurlijke staande uitdrukkingen en vaste clichés die het Nederlands rijk is. Een uur in de wind stinken, lucht die om te snijden is, het naadje van de kous, losse handjes, met geen pen te beschrijven, brandschoon, hutjemutje, wagenwijd – om een paar willekeurige uit zijn Misdaad en straf te plukken.
   Het werkt heel goed om de uitdrukkingen de personages in de mond te leggen en ze zo te typeren en de tekst te verlevendigen. Maar verder moet je ermee oppassen. De tekst wordt er wel meer Nederlands van, maar niet noodzakelijkerwijs beter Nederlands. Het is vaak een teken van niet goed kunnen schrijven als je je toevlucht moet nemen (heb je er weer een) tot een figuurlijke manier van zeggen omdat je het niet letterlijk weet te verwoorden. Dat komt omdat je als lezer graag alles wat figuurlijk is ook letterlijk wilt kunnen opvatten. Als dat kan, is het beeld geslaagd. Als dat niet kan, is het een metafoor op zijn best, een uitgekauwd cliché op zijn slechtst. Zonder staande uitdrukkingen wordt het een saaie en mislukte bedoening, zeker. Maar: overdaad schaadt.
   Een derde trucje om een vertaling te opnederlandsen is om gehaaid te verwijzen naar eigenheimische culturele gegevenheden van vaderlandse bodem. Kinderliedjes lenen zich daar uitstekend voor, maar ook gezonken cultuurgoed als de literaire of kunstzinnige canon of oude reclameslogans. Of uitdrukkingen, gezegdes, speekwoorden van yesteryear, de dagen van Olim en ons aller stamvader Abraham en zijn zeven besnorde zonen.
   Je hoeft het er niet meteen als pindakaas op te smeren, maar hier en daar een dot als het uitkomt kan het geen kwaad. Zolang je maar niet gaat denken: dat is een ana- een ana-, hoe heet dat eigenlijk als het geen anachronisme is maar een anaculturisme.
   Mijn oog viel op een jesenins gedicht, heel bekend in het land van herkomst (Rusland), weemoedig maar tegelijkertijd vrijpostig, wanhopig maar tegelijk tegen de keer.
   Het zestienregelige gedicht, uit 1918, begint, woord voor woord:

   Daar is het dan, het domme geluk,
   Met witte ramen op de tuin!
   Op de vijver als een rode zwaan
   Drijft stil de zonsondergang.

   Mooi! Het lijkt wel een moment voor jezelf, een moment voor Moccona. Nu nog even vertalen volgens de ongeschreven wetten der kunst.
   Tá-tata, tátata táta, is de maat. Zonder het laatste ‘ta’ voor de even regels. De oneven regels zijn slepend, de even staand, en alles rijmt: abab. ‘Het domme geluk’ in het Nederlands is staand, en kan dus feitelijk niet, als je de versmaat wil kopiëren. Bovendien verwijst de uitdrukking ‘dom geluk’ eerder naar ‘stom geluk’, het tegenovergestelde van domme pech, dan naar het geluk waarnaar wij allen op zoek heten te zijn.
   Als je ‘geluk’ wil behouden als het heil op aarde, ‘de warme buks’ zoals de Beatles zongen, dan kun je uitwijken naar het bijvoeglijk naamwoord, ‘gelukkig’, dat minder direct een verband legt met veine, bof en mazzelen.
   En als je ‘dom’ in combinatie met ‘gelukkig’ hebt, kom je al snel uit bij ‘domweg gelukkig’. En is de link met de Dapperstraat snel gelegd. Waarna de eerste strofe zoiets kan worden:

   Plotseling, domweg gelukkig:
   Witte ramen, tuin, een regenton.
   Als een rode zwaan drijft nukkig
   Op de plas de ondergaande zon.

   Natuurlijk moet ik dan betekeniswijs smokkelen. Maar het beeld blijft bewaard, en het is een gedicht gebleven, nu met gratis authentieke Nederlandse verwijzing. En ook belangrijk: je kan de regel ook in het Nederlands citeren. Citabele regels dienen citabel te worden vertaald.
   Het is in het Nederlands nu bijna alsof Jesenin expres naar Bloem verwijst. Of dat Bloem het gedicht kende en de mooie frase besloot te jatten. Pardon, ontlenen. (In de zin van: ‘Mag ik dit een ogenblik van je ontlenen? Ik beloof je dat ik het nooit meer terug zal geven.’)
   Het lijkt met andere woorden (hoop ik dan maar) alsof Jesenin in het Nederlands schreef.


______
   Zie: Martin de Haan, ‘De vertaler als auteur’ in de papieren Filter 27.2, p. 41-45. Online hier. Een aanrader.