43 Ontegenovergestelden

   Hierop was ik uitgekomen:

      Bij de auteur Volin trof je aan:
      ‘... Hij maakte een willekeurig gebaar...’
      En op dezelfde bladzijde:
      ‘... Met een onwillekeurig gebaar toonde Kim...’
      Het woord staat op z’n kop. De inhoud stroomt eruit. Of liever gezegd, het had geen inhoud. De woorden stapelen zich ontastbaar op, als de schaduw van een lege fles...

   Maar ik ben niet tevreden.
   Alichanov ligt op bed en neemt zijn collega-auteurs de maat. Die maar raak schrijven. Lukraak woorden op elkaar stapelen. Zelfs tegenovergestelde begrippen laten optreden die hetzelfde willen zeggen. Waardoor ze niks meer zeggen, de betekenis verdwijnt, zinloos wordt.
   En die mogen zich schrijver noemen!
   Dovlatov laat in zijn werk zijn hoofdpersoon wel vaker taalkwesties aankaarten. Niet vreemd als je schepper zo taalgevoelig is. Contaminaties, onhandige manieren van uitdrukken, verfoeide gemeenplaatsen, of zetfouten die je in de Sovjet-Unie duur te staan kwamen. Het gaat vooral om de dode taal van literaten en journalisten, want de taal van het levende volk koesterde hij.
   Wie Volin was heb ik niet kunnen vinden. Het citaat ook niet. Misschien heeft Dovlatov het verzonnen. Of het komt uit een periodiek dat nog niet digitaal toegankelijk is.
   Hoe dan ook. Bij Volin leest Alichanov dus op één bladzijde twee tegenovergestelde begrippen, die hetzelfde moeten betekenen. Verletterlijkt staat er in het Russisch: ‘Het werd me uiterst duidelijk...’ en ‘Met grenzeloze duidelijkheid voelde Kim...’ De woorden ‘uiterst’ en ‘grenzeloos’ zijn respectievelijk predel’no en bespredel’nyj, beide afkomstig van predel, grens, limiet, begrenzing, uiterste, rand, waarbij het bijvoegelijk naamwoord predeln’nyj zowel op grens-, rand- kan duiden als gebruikt wordt voor uiterst en extreem. Letterlijk ‘uiterst’ en ‘zonder uitersten’ dus.
   Volin zegt dus in zijn boek vlak achter elkaar iets als ‘uiterst’ en ‘onuiterst’, en laat het op dezelfde duidelijkheid slaan.
   Waar Alichanov zich hogelijk over verbaast. Hoe kan een schrijver zo weinig naar woorden luisteren? Dat het niet uitmaakt of het tegenovergestelde hetzelfde betekent of omgekeerd?
   Het vertaalprobleem is ongrenzeloos uiterst duidelijk: zijn er in het Nederlands ook twee tegenovergestelde begrippen die met dezelfde betekenis gebruikt kunnen worden?
   Jazeker. Letterlijk en figuurlijk, onder andere. Letterlijk is vaak niet alleen figuurlijk maar ook letterlijk figuurlijk. In onnauwkeurig taalgebruik dan.
   Of guur en onguur. Maar het een zeg je over het weer en het ander over figuren.
   Hebbelijkheid en onhebbelijkheid is ook hetzelfde. En is een mogelijkheid:
   ‘Kim had de hebbelijkheid om ...’ en
   ‘Weer gaf hij blijk van dezelfde onhebbelijkheid en hij ...’
   Een oplossing ligt misschien – voel ik – in het overdreven gebruik van één woord (het on-woord vermoedelijk) en het letterlijke van het ander.
   Behoorlijk en onbehoorlijk kan werken. ‘Het is behoorlijk lang geleden...’ ‘Onbehoorlijk lang geleden zul je bedoelen.’
   Gemeen en ongemeen is een mogelijkheid. Maar met gemeen in gemeenschappelijke zin en niet in de zin van laaghartig is moeilijk wat te maken.
   ‘Alles werd begrijpelijk duidelijk...’, gekoppeld aan: ‘Het was Kim onbegrijpelijk duidelijk...’ is het simpelst, maar de eerste regel zie niet zo gauw een schrijver opschrijven. De tweede trouwens ook niet.
   ‘Alles werd gewoon duidelijk...’, gekoppeld aan: ‘Het was Kim ongewoon duidelijk...’ lijdt aan hetzelfde euvel, maar minder.
   ‘Een bepaald aantal’ is vaak hetzelfde als ‘een onbepaald aantal’, en omgekeerd. ‘Kim probeerde het een aantal keer...’, gekoppeld aan: ‘Na het een onbepaald aantal keer te hebben geprobeerd...’ is ook een mogelijkheid die het (her)overwegen waard is.
   Maar ik heb er ‘willekeurig’ en ‘onwillekeurig’ van gemaakt. Tot mijn knagende ontevredenheid.
   Had ik het toch simpel moeten houden met ‘gewoon’ en ‘ongewoon’?
   Of toch ‘bepaald’ en ‘onbepaald’?
   Of ‘hebbelijkheid’ en ‘onhebbelijkheid’?
   Of is het toch oké?
   Het is maar een onwillekeurig klein voorbeeld...,

_____
   Verwijzing. Het onwillekeurig voorbeeld komt uit Domein (Zapovednik) van Sergej Dovlatov, uitgegeven bij Vleugels, isbn 978 94 93186 20 0, te bestellen bij de echte, betere, lokale boekhandel (“steun je boekhandel”!).