59 Alle gelukkige gezinnen worden broeders

   De voorbeelden.
   De tien Nederlandse, negen Duitse, zes Engelse en drie Franse vertalingen van ‘alle gelukkige gezinnen’ op een rij.
   Hoe doen we ze, chronologisch?
   Is ook weer zo wat.
   Hegeliaans bijna, alsof het alleen maar beter wordt want moderner, met de laatste vertaling aan de top van de piramide, het sluitstuk waar alle eerdere vertalingen onherroepelijk naar toe hebben geleid.
   De bovenste stip van een stadig opgaande lijn.
   Het Einde van de Vertaalgeschiedenis.
   Terwijl het niet eens het Midden van de Vertaalgeschiedenis is.
   En ook maar helemaal de vraag of de lijn niet eerder neergaand is. Of op-en-neergaand, zoals alles in de geschiedenis. Want alles gaat op en neer. Economie, beschavingen. Om met Bert Vanderslagmulders te spreken: ‘Zelfs mijn vinger.’
   We doen het anders, op achternaam van de vertaler, met de anonimi eerst. De Franse, Duitse, Engelse en Nederlandse door elkaar geklutst in de paneuropese pan.

   1. Alle gelukkige families hebben een zekere overeenkomst. Daarentegen is iedere ongelukkige familie op een eigen manier ongelukkig. (NN, plm. 1930)
   2. Het geluk van den een lijkt op dat van den ander, maar ieder ongeluk heeft zijn eigen bijzonder karakter. (NN, 1938)
   3. Gelukkige gezinnen lijken allemaal op elkaar, maar een ongelukkig gezin is dat altijd op zijn eigen manier. (Hans Boland, 2017)
   4. Happy families are all alike; every unhappy family is unhappy in its own way. (Joel Carmichael, 1960)
   5. Toutes les familles heureuses se ressemblent. Toute famille malheureuse s’est à sa façon. (J. Civel, z.j.)
   6. Alle glücklichen Familien gleichen einander, jede unglückliche Familie ist auf ihre eigene Weise unglücklich. (Gisela Drohla, 1966)
   7. Gelukkige huisgezinnen zijn elkander gelijk; ieder ongelukkig gezin is daarentegen op bizondere wijze ongelukkig. (Peter Duys, 1887)
   8. All happy families are alike but an unhappy family is unhappy after its own fashion. (Rosemary Edmonds, 1954)
   9. Happy families are all alike; every unhappy family is unhappy in its own way. (Constance Garnett, 1901, herzien door Bernard Guilbert Guerney, 1951)
   10. Die glücklichen Familien sind einander alle ähnlich; jede unglückliche dagegen is unglücklich auf ihre besondere Art. (Wilhelm Paul Graff, 1886)
   11. All happy families resemble one another, but each unhappy family is unhappy in its own way. (E.B. Greenwood, 1990)
   12. Die äußeren Formen, in denen das sogenannte glückliche Familieleben sich abzuspielen pflegt, sind überall die gleichen, das unglückliche dagegen verläuft in jedem einzelnen Falle auf eine besondere und einmalige Art. (Herbert von Hoerschelmann, 1925)
   13. Alle gelukkige gezinnen lijken op elkaar, elk ongelukkig gezin is ongelukkig op zijn eigen wijze. (Wils Huisman, 1965)
   14. Het ene geluk lijkt altijd op het andere, maar elk ongeluk heeft zijn eigen kenmerken. (Halbo C. Kool, 1948)
   15. Het geluk van de een lijkt op dat van de ander, maar ieder ongeluk heeft zijn eigen bijzonder karakter. (Jacob Leclée, 1947)
   16. Alle glücklichen Familien gleichen einander, jede unglückliche Familie ist auf ihre eigene Weise unglücklich. (Arthur Luther, z.j. ± 1900)
   17. All happy families resemble one another, each unhappy family is unhappy in its own way. (Louise en Aylmer Maude, 1937)
   18. In het geluk van verschillende menschen kan men bijna altijd eenige overeenkomst vinden. Daarentegen draagt ieders leed een afzonderlijk karakter. (J.L. van der Moer, 1913)
   19. Les familles heureuses se ressemblent toutes; les familles malheureuses sont malheureuses chacune à leur façon. (Henri Mongault, 1933, 1952)
   20. Alle glücklichen Familien sind einander ähnlich; jede unglückliche Familie ist auf ihre Weise unglücklich. (Hans Moser, 1891)
   21. Alle glücklichen Familien ähneln einander; jede unglückliche aber ist auf ihre eigene Art unglücklich. (Fred Ottow, 1978)
   22. All happy families are alike; each unhappy family is unhappy in its own way. (Richard Pevear en Larissa Volokhonsky, 2000)
   23. Alle gelukkige gezinnen lijken op elkaar, elk ongelukkig gezin is ongelukkig op zijn eigen wijze. (Lourens Reedijk, 1990)
   24. Alle glücklichen Familien sind einander ähnlich; aber jede unglückliche Familie ist auf ihre besondere Art unglücklich. (Hermann Röhl, 1913)
   25. Alle glücklichen Familien gleichen einander, jede unglückliche Familie dagegen ist unglücklich auf ihre besondere Art. (August Scholz, 1923)
   26. Gelukkige families lijken op elkaar, maar ongeluk wordt door allen op eigen wijze gedragen. (A.M. Wasiltsjikow, 1960)
   27. Alle glücklichen Familien sind einander ähnlich, jede unglückliche Familie aber ist auf ihre Art unglücklich. (Arnold Wittig, 1926)
   28. Tous les bonheurs se ressemblent, mais chaque infortune a sa physionomie particulière. (J. Wladimir-Bienstock, 1885)

   Dat zijn ze, alle 28 gebroederlijk en gezusterlijk bijeen.
   Wat worden we hieruit wijs?
   Hóé worden we hieruit wijs?
   Het is duidelijk niet alles goud wat er blinkt. Een spreekwoord maken is moeilijk maar er een vertalen nog veel moeilijker.
   ‘Ja, wat is het nou?’ verzucht je na de achtentwintig diagonaal doorgenomen te hebben. Je zou willen dat je een Rus was, want die hebben goddank maar één versie tot hun beschikking, de canonieke Tolstojaanse zelf.
   Het is een echt spreekwoord in die zin dat het onzin is. Alle spreekwoorden zijn namelijk spreekwoordelijk onzin.
   Zegt het spreekwoord immers niet: het kan vriezen, het kan dooien? Nou dan.
   Komt er na regen altijd zonneschijn? Nee, vaak alleen maar meer regen.
   Schijnt achter de wolken de zon? Als je de nachten niet meetelt en de onbewolkte dagen, ja, maar veel troost heb je er niet aan.
   Is driemaal scheepsrecht? Je hoopt het, na twee mislukte pogingen...
   Ook voor spreekwoorden geldt: alle vis is geen bakvis en alle hout is geen timmerhout. Spreekwoorden zijn vaak netzogoed of eerder nog omgekeerd waar. Zo ook bij Tolstoj. Na lezing van de roman kun je zelfs eerder tot die conclusie komen: ‘Alle óngelukkige gezinnen lijken op elkaar, en gelukkige zijn allemaal gelukkig op hun eigen manier.’ Want het is bijna een archetypisch ongeluksverhaal geworden, als het leven zelf, dat hele Anna Karenina.
   De eerste regel is ook een echt spreekwoord in die zin dat het werkelijk op álles kan slaan. Op lampen, op tafels, op koffiezetmachines en bomen in het bos, op politici en op zieke of gezonde mensen. Zelfs op vertalingen.
   Alle goede vertalingen lijken op elkaar, maar elke slechte vertaling is slecht op haar eigen manier.
   Wat evenzeer opgaat als het omgekeerde:
   Alle slechte vertalingen lijken op elkaar, maar elke goede vertaling is goed op haar eigen manier.
   Het zegt dus helemaal niets.
   Conclusie 1: een spreekwoord is het zeker.
   Maar eerst alle hens aan dek. Eerst moeten we orde aanbrengen in de 28-delige chaos. We moeten de vertalingen categoriseren. We moeten de vertaalmethoden benoemen, tellen, meten (= weten) en tot inzicht komen. Kan dat?
   Ja, dat kan.

_____
   Verwijzingen. Niet gevonden: de tweede Nederlandse vertaling, ‘naar het Russisch’, zonder vertalersnaam, Utrecht 1903 en 1905, die in 1913 door J.L van der Moer bewerkt werd. Ook Hans Boland kwam tot de conclusie dat er met het ‘Alle ongelukkige gezinnen’-aforisme niet veel gezegd wordt. ‘Het klinkt prachtig, maar het is pure onzin’ schrijft hij in zijn Hij kan me de bout hachelen met zijn vorstendommetje. Over Anna Karenina en de kunst van het vertalen, Pegasus, 2017, op blz. 35-36. Christiane Kuby valt op dat latere vertalers het origineel serieuzer schijnen te nemen dan eerdere. In een vertaling uit 1955 laat de Duitse vertaler ‘helemaal correct volgens de Duitse syntaxis’ het tweede ‘Familie’ weg, maar al te goed is buurmans gek en in 2009 wordt dat woord gewoon weer teruggezet, zie haar Vrijdag Vertaaldag-webfiltercolumn uit 2016, hier.