163 Lief en leed in dierenland

   Toen ik met Bij mij op de maan bezig was, kwam ik van Charms in sommige uitgaven van zijn kindergedichten die we hier in de kast hadden staan – maar lang niet allemaal (beginjaren negentig in Moskou aangeschaft – wat werd er toen allemaal uitgegeven! paradijselijk!) – wel eens een heel leuk en heel kort gedichtje tegen dat Добрая утка heette, De goede eend of De lieve eend.
   In de Verzamelde Werken van Charms, met een apart deel Werken voor kinderen, stond het niet, en het was niet te achterhalen waar het vandaan kwam of wanneer hij het geschreven moest hebben.

   Misschien in een van de afleveringen van de kindertijdschriften Tsjizj en Jozj (Sijs en Egel) waarin hij schreef? Maar die waren toentertijd al tamelijk grondig doorgespit.
   Was het eigenlijk wel van hem?
   Ik nam het hoe dan ook op in Bij mij op de maan want het was te leuk. Daar kwam het op bladzijde 466 terecht, als De lieve eend:

De grote oversteek
Gebeurde in een wip:
Eén kuiken op een eendje,
Eén kuiken op een eendje,
Eén kuiken op een eendje,
En op de eend de kip.

   Maar nu heb ik ontdekt waar het vandaan komt.
   Het komt uit een boekje uit 1937, getiteld Verhalen in plaatjes (Рассказы в картинках) dat bestaat uit veertig verhaaltjes die in tekeningen worden verteld.
   De tekeningen zijn van Radlov, Nikolaj Ernestovitsj (1889-1942) en onder zijn naam is het boekje voor het eerst in 1937 verschenen.
   In die eerste uitgave waren vrijwel alle getekende verhalen ook nog van gedichten voorzien. De dichters stonden niet op de kaft, maar wel in het colofon. De teksten waren, staat er, van D. Charms, N. Gernet en N. Dilaktorskaja.
   Nina Gernet (1899-1982), Natalja Dilaktorskaja (1904-1989) waren ook medewerkers van de Sijs en de Egel.
   Maar wie wat had geschreven, stond er niet bij.

   In 1940 volgende een tweede uitgave, waarin verhalen waren weggelaten en andere toegevoegd, en waarin sommige teksten waren aangepast. Ook de volgorde werd anders.
   In 1955 waren er weer teksten aangepast, vooral psychologiserender gemaakt. Ging het ene eekhoorntje eerst gewoon bij het andere op bezoek, nu moest er uitgelegd worden: ‘Maar hoe kom ik het water over?’ Weer werd aan de volgorde gerommeld.
   Er werden ook miniboekjes van gemaakt waarin de teksten helemaal waren geschrapt. Ik heb hier een tien-kopekenboekje uit 1990 waar maar veertien verhaaltjes in staan, tekstloos allemaal. Sommige miniboekjes tellen twaalf pagina’s, andere zestien, andere achtenveertig. Maar altijd zijn ze zonder tekst.
   Dus geen wonder dat ik het niet kon vinden.
   Maar gelukkig staat de uitgave van 1937 nu integraal op internet. En zijn er mensen achter de verschillen aan gegaan tussen de diverse uitgaven.
   En wat blijkt ook: het boek van Radlov is begin jaren tachtig in meerdere talen uitgebracht. In het Engels (Picture Stories) vertaald door Dorian Rottenberg; in het Frans (Récits en images) vertaald door Antoinette Mazzi; in het Duits (Bildgeschichten) vertaald door Johann Warkentin; en in het Nederlands, als Lief en leed in dierenland, vertaald door Hans ter Laan. In het colofon staat geen tekstschrijver vermeld, alleen de tekenaar, N. Radlow.
   Maar die uitgave van Lief en leed in dierenland uit 1984, door Radoega, blijkt niet eens de eerste Nederlandse te zijn. Precies hetzelfde boek in precies dezelfde vertaling werd in het kader van de verbreiding van het socialistische gedachtegoed voor de allerkleinsten ook in 1958 al uitgebracht, door de Uitgeverij voor literatuur in vreemde talen in Moskou.

   1958! Daarmee is Hans ter Laan mooi wel de eerste Charms-vertaler van Nederland geworden – een volle twintig jaar voor Charles B. Timmer (Bam en ander proza, 1978). Maar dan wel geheel per ongeluk en onwetend van het feit, want de naam van Charms wordt in het boek nergens genoemd.
   Ter Laans versie van wat bij hem De hulpvaardige eend is valt een beetje tegen:

Aan water heeft een kip het land.
Hoe komen z’aan de overkant?
Een kuiken op een eendje,
Een kuiken op een eendje,
Een kuiken op een eendje,
En de kip op de eend.

   Het land hebben (woordspelig maar oubollig), de ongelukkige elisie z’aan, en tot slot de ritmische anticlimax van En de kip op de eend.
   Voeg daarbij de even ongevraagde en onnodige als neerbuigende psychologiserende explicatie dat mevrouw kip naar de overkant wil maar niet van water houdt en we kunnen gerust spreken van niet echt een daverend knalsucces.
   Niet meer dan zes regels, maar ze weten in het Nederlands meteen een grondig gevoel van afkeer op te wekken.
   Simpel is het moeilijkst, aldus de verlosser J.C. in zijn grasrede.

_____
   Verwijzingen. De tekeningen bij de drie Russische eendjes zijn van Vadim Ivanjoek, Karina Barabanova en Fjodor Lemkoel. De uitgave uit 1937 van Рассказы в картинках staat op de site van barius, hier. De teksten (en een discussie over de verschillen), staan hier. Een uitgave uit 1962 is integraal te vinden op yandex, hier, via Radlov op de site van het live journal kid book museum, hier. Dat Lief en leed in dierenland uit 1958 stamt, betuigt ook de Bibliografie van Russische literatuur in Nederlandse vertaling 1789-2021, van Waegemans, Willemsen en Severiens, hier. Ter Laan vertaalde eind jaren ’50 (als H.I. ter Laan) wel meer voor de Uitgeverij voor literatuur in vreemde talen, onder andere de trilogie Peter de Grote van Aleksej Tolstoj en Foma Gordejew van Maxim Gorki. Pegasus adverteerde in 1959 en 1960 en ook later nog met de uitgave, blijkt uit de zoekresultaten op Delpher. Hierboven twee advertenties uit De Waarheid, links van 28 oktober 1959, rechts van 7 december 1961. De Engelse vertaling, Picture Stories, van Dorian Rottenberg uit 1980, is op de archive.org te lezen en bekijken en downloaden, hier. De Franse vertaling, Récits en images, is van Antoinette Mazzi uit 1984. De Duitse vertaling, Bildgeschichten, is van Johann Warkentin uit 1980. PS: hieronder nog een getekende lieve eend, door Jevgeni Monin uit 1991.