250 Cham!... Cham!... Cham!...
Chamstvo (хамство): woordenboekbetekenis: ploertenstreek, schoftenstreek.
Maar dat is het dus niet.
Cham is een vrij een normaal beschrijvend woord voor lompe botte boerenkinkel.
Chamstvo wordt door Erik Hoffer gedefinieerd als ‘de imitatie van kracht van een zwak iemand’.
Dovlatov vond het een onvertaalbaar begrip. Het is boerenkinkeligheid met machtsvertoon. De bijna natuurlijke lompheid van iemand die overal schijt aan heeft.
Het zomaar over een ander heenlopen. Onnadenkend, met niemand rekening houdend.
Chamstvo is bijvoorbeeld met tanks bij iemand anders binnenvallen, een oorlog beginnen en als je moe wordt een tijdelijk staakt-het-vuren voorstellen – alsof oorlog maar een spelletje is en een normale stand van zaken.
Maar doen die het in de vocatyfus ook?
Of zijn ze te bedacht en in het vuur van de woordenstrijd niet direct voor de hand liggend?
Wanneer Anatoli tegen Tatjana over haar eenjarige dochtertje zegt: ‘Over achttien jaar, garandeer ik, is het net zo’n onweerstaanbare sloerie als jij, mijn vrindje.’ – wat zegt Tatjana dan terug?
Bedacht moet worden dat ze het driemaal zegt: ‘Cham!... Cham!... Cham!...’ Waarschijnlijk beukt ze daarbij met haar vuisten op zijn borst. Dat staat er niet met zoveel woorden, maar het beeld dringt zich op: het wordt gesuggereerd. (Daarom ook is ‘vertalen wat er staat’ zo’n kleuteropvatting). Mariëngof vervolgt met het feit dat ze vervolgens op de bank neerzijgt en in bitter schreien uitbarst.
Maar wat voegt ze hem in het Nederlands toe na die botte opmerking? Hoe vertalen we cham?
‘Lomperd! Botterik! Kinkel! Plomperd! Rouwdouw! Boer! Hufter! Pummel! Lul! Kaffer! Heikneuter! Proleet! Ongelikte beer! Onbeschofterik! Grobbejanus! Slinger! Woudezel!’
De laatste is bijbels. De twee voorlaatste zijn bargoens.
‘Lummel!’ staat er niet bij, maar ik ben er zelf weleens voor uitgemaakt, en in die zin.
‘Lompe vlegel!’ hoor je ook wel. In de Timmervertaling van Tsjechovs Drie zusters wordt in het tweede bedrijf de botte grappenmaker Soljony door Natasja daarvoor uitgemaakt: ‘Wat een lompe vlegel!’ Maar bij Tsjechov staat er niet: Какой хам! maar Грубый, невоспитанный человек! letterlijk ‘lompe, onopgevoede kerel’ – en dat is wat anders dan een cham.
‘Klootzak!’ is ook net weer wat anders, wat laaghartiger en doortrapter.
‘Ploert! Schoft!’ zou ook nog kunnen maar veronderstelt ook eerder achterbaksheid en boze opzet jegens een bepaald persoon, terwijl een cham eerder bot is.
Het is natuurlijk verleidelijk om de drieslag even eenlettergrepig te laten en er ‘Lul!... Lul!... Lul!...’ van te maken. Heel verleidelijk.
Want je ziet Tatjana met haar vuistjes beuken op de borst van die cham terwijl ze hem zo noemt. En dat beeld verlies je onmiddellijk wanneer je er meerlettergrepige woorden van gaat maken.
Maar ‘lul’ zeg je toch meer tegen iemand die een lullige opmerking maakt of die een slappeling is, en niet zo’n botterik als Mariëngof.
‘Eikel’ is ook meer bedoeld voor wangedrag van iemand die je niet kent dan van een bot uit de hoek komende vriend.
Bovendien, extra probleem, moet ik van de vertaling van het woord cham ook een werkwoord kunnen maken, blijkt onmiddellijk daarop.
Want een seconde later zit Mariëngof op zijn knieën naast haar en kust haar betraande handen terwijl hij om vergeving smeekt en bezigt hij het woord cham tweemaal in de werkwoordsvorm chamit’ (хамить), je als een cham gedragen dus. Wat dan met hetzelfde woord vertaald zou moeten worden, idealiter.
‘En behandelt me beestachtig lullig’ – is een beetje slap.
Maar misschien zit er in dat ‘beestachtig’ wel een bruikbare hint. En kunnen we denken in de richting van een hond die iemand honds behandelt.
‘Hond!... Hond!... Hond!...’ – heeft wel iets.
En ‘behandelt me honds’ – komt er best goed in de buurt.
Sjarikov – de in een mens veranderde hond Sjarik in Boelgakovs Hondenhart – is (blijkt ook op het internet) in Rusland een schoolvoorbeeld van Russische chamstvo.
Iemand voor ‘hond’ uitmaken is geen kattepis. En iemand van een ‘hondse behandeling’ betichten evenmin.
Weet je wat. Ik probeer het. Voorlopig.
Dan schrap ik het ‘beestachtig’ want dat zit al in honds.
Het zal vast niet overal altijd werken – in alle boeken en in alle voorkomende gevallen – cham met hond vertalen, maar hier denk ik dat het misschien wel past.
Dit was zomaar een voorbeeld van een simpel woord dat je heel goed en kent en waarvan je ook precies weet wanneer en in welke omstandigheden je het in de mond moet nemen (en dat ook doet) maar dat toch een probleem oplevert als je het wil vertalen.
En zo zijn er op z’n minst wel meer.
_____
Verwijzingen. Meer, eerder schreef ik over cham en chamstvo in blog 8 Bestaan er überhaupt onvertaalbare woorden?, hier. Timmers ‘Wat een lompe vlegel’ staat op blz. 335 van de Russische Bibliotheek-uitgave (Tsjechov, Toneel, Verzamelde Werken 6). Wie de film Hondenhart van Vladimir Bortko uit 1988 nog niet gezien heeft moet hem onverwijld onmiddellijk stante pede gaan zien op YouTube, geheel ondertiteld, hier. Op de illustraties: Sjarikov, vleesgeworden chamstvo, in een hedendaagse apotheek (1x), in gezelschap van zijn schepper, professor Preobrazjenski (3x), en professor Preobrazjenski alleen (1x). Hieronder Azazello uit de geweldige twaalfdelige Meester en Margarita-serialisering, ook van Vladimir Bortko uit 2005, hier op youTube, doch niet ondertiteld. Een doorlopend bijgewerkt cumulatief register op alle VandaagsVertaalProblemen staat in blog 241, hier.
Reacties
Een reactie posten