360 Chantefables & chantefleurs

   In het Frans rijmt alles op alles, dus als je dan met rijmklanken iets leuks wil maken moet je van goeden huize komen. Of Robert Desnos heten. Of allebei. Robert Desnos kwam van goeden, surrealistischen huize en hij heette Robert Desnos. En hij maakte iets heel bijzonders. Hij schreef in de jaren 1930 een tachtigtal Chantefables en Chantefleurs, simpele versjes over bloemen en dieren, ‘om te zingen op willekeurig welke melodie’, of ‘te zingen op welke wijs dan ook’ – pour chanter à n’importe quel air.
   De wijsjes, deuntjes, versjes zijn hypnotisch van melodie en ook van teksten, die feitelijk nergens op slaan en dromerig meewiegen op de klanken en gedaanteverwisselen. Je ziet de klanken of liever hoort ze in real time van het ene woord in het andere veranderen, en weer verder, immer vloeibaar. Om verliefd op te worden.
   De bloemen die worden bezongen zijn onder andere cyclaam, jasmijn, geranium, lavendel, orchidee, waterlelie, pioenroos, vingerhoedskruid, allemaal niet onbekend in Franse tuinen, maar ook bijvoorbeeld de edelweiss.
   De dieren zijn veelal wat exotischer: alligator, giraf, zebra, dromedaris, luipaard, pelikaan, maar ook de mier zit ertussen, de slak, de hagedis, de vlinder, de sardien, de pad en de ijsvogel. Hier is Le papillon bijvoorbeeld:

Trois cent mille de papillons
Sont arrivés à Châtillon
Afin d’y boire du bouillon
Châtillon-sur-Loire,
Châtillon-sur-Marne,
Châtillon-sur-Seine.

Plaignez les gens de Châtillon!
Ils n’ont plus d’yeux dans leur bouillon
Mais des millions de papillons
Châtillon-sur-Seine,
Châtillon-sur-Marne,
Châtillon-sur-Loire.

   Prachtig. Betekenisgewijs slaat het nergens op: ‘Driehonderdmiljoen vlinders komen aan in Châtillon om er bouillon te drinken. Beklaag de mensen in Châtillon! Ze hebben geen vetoogjes meer in hun bouillon maar miljoenen vlinders.’ En dat is dan nog een van de narratief meer samenhangende gedichten in de bundel.
   Ik zag wel in dat vertalen van de klinklanklare onzinversjes een godsonmogelijkheid was. Als ik hetzelfde effect wilde bereiken in het Nederlands als Desnos in het Frans, zou geen woord meer hetzelfde blijven, en zou het eerder een herschepping zijn dan een vertaling. Dus waarom het dan meteen zelf doen?
   Het beste was verder helemaal niet naar het boek van Desnos kijken en gewoon een reeks klank-impressies schrijven op de natuur om ons heen. Want dat vond ik ook een van de aardige dingen, dat je liedjes kon maken op de ons omringende levende natuur waar we zo vaak nauwelijks of geen oog voor hebben. Muggen, slakken, dooie takken, gras en grond. Ja, overal kun je liedjes van en over maken. Alles valt te bezingen. En zo gauw je het gaat bezingen, ga je er ook van houden.
   En ik maakte zoemzaoemerige kleinodes aan de rododendron, het egeltje, de mierenhoop, de druppel, de wind, dooie takken, gras, grond en paardebloemen, onder andere. En de hark en de paraplu. Zeventwintig schreef ik er tot nu toe.
   Ik wil ze eerst in de mond van Lieke leggen, dat is de heldin van De bende van Lieke en Nou ja zeg! die in de lockdown-tijd vriendschap met een paard sluit. Als Liekes zelfgecomponeerde liedjes op willekeurig welke melodie. Haar Vlinder gaat zo:

Wie vindt er de vlinder?
De vlinder die vloog,
Vlinderend vloog,
Hoog in een boog,
Die kinderen-vlinder,
Hoog in een boog,
En laag in de haag.
Wil de eerlijke vinder
Die eerlijke vlinder
Bij ons kinderen
Terugbrengen graag?

   Ze zijn niet allemaal even geslaagd. Maar hé, Lieke is pas negen, dus wat wil je? Hier zijn er nog twee:

Dooie takken

Dooie takken
Mooie takken
Waar je mee kan gooien takken
Ze ruiken naar bos,
Naar molm en naar mos,
Naar schimmel en zwammen
Gadverdamme gadverdamme
Naar schimmel en zwammen
Zo lekker zoet en lekker rot
Die dooie takken,
Mooie takken
Om mee rot te zooien takken
Gadverdamme gadverdamme
Naar schimmel en zwammen

Aju paraplu

Hé paraplé,
         té de ré
Ha, parapla,
         ta de ra
Ho, paraplo,
         to de ro

         Pla, plo, plé
         Ré de ré na bené
         Wé, wa, wo
         Wa de wi na omho

Hé paraplé, paraplo, parapla,
         Wat lig je da
         Helema stukgewa

   Toch best aardig voor een los bundeltje Liedjes van over de natuur lijkt me. Maar ja, wie gaat het uitgeven.

   Ik kwam er onlangs achter dat de Desnos’ Chantefables in het Engels vertaald zijn (dus zonder de Chantefleurs, die over de bloemen en planten gaan). Ze heten Storysongs en de vertaler is Timothy Adès. De vertalingen zijn zeker niet onverdienstelijk, maar soms een tikkeltje gewrochter en virtuoos uit de hoek komend dan het Frans. The Butterfly gaat zo:

Butterflies in billions
Browse on broths of brilliance,
Bouillons of ebullience
Brewed by Newcastilians,
Some Upon Tyne, some-under-Lyme,
Britons! and Australians:
Poms! And New South Walians.

Bellow, Newcastilians!
Some Upon Tyne, some-under-Lyme,
Britons! and Australians:
Poms! and New South Walians.
Barely barley brilliance
In your broths’ ebullience,
But butterflies in billions,
Papilionaceous aliens!

   Iedere vertaling schept het origineel naar zijn evenbeeld. Liekes chantefables – en volgens mij die van Desnos ook – liggen toch wat dichterbij het het kinderlijke blije onbekommerde zingen.

_____
Chantefables van Robert Desnos werd voor het eerst in 1944 uitgegeven, posthuum. In 1995 werden ze aangevuld met de Chantefleurs en in 1970 met inmiddels teruggevonden, bij de verzameling behorende gedichten. Mijn uitgave: Chantefables et Chantefleurs, à chanter sur n’importe quel air, met illustraties van Ludmila Jirincová, Gründ, Parijs, 1970. (De banier is van de voorkant afkomstig en de uitgave is naar de Praagse van uitegevrij Artia gemaakt.) De Engelse vertaling van Timothy Adès verscheen – tweetalig – in 2014 bij Agenda Editions met illustraties van Cat Zaza. De bende van Lieke en Nou ja zeg! Nieuwe avonturen van de bende van Lieke zijn van Robbert-Jan Henkes en Aart Clerkx, uitgegeven door Querido in 2020 en 2022. Een doorlopend bijgewerkt register op alle VandaagsVertaalProblemen staat in blog 345, hier. Dit stuk verscheen eerder op ooteoote, hier, in de rubriek Simpel Is.