382 Nacht, trottoir – verschoven

   Klassiek OuLiPoliaans is de verschuiving, wat bij Queneau de translation heet (Exercices de style nr. 68) en door Kousbroek vertaald is als translatie. Niet alleen teksten kunnen een translatie ondergaan, ook heiligen wanneer hun relieken naar een andere plek worden overgeheveld, en bisschoppen als ze worden overgeplaatst naar een ander ambtsgebied.
   In Ulysses zit in het Wandering Rocks-hoofdstuk John Howard Parnell een potje te schaken (10.1050-1), en doet op het moment dat wij meekijken met Haines en Buck Mulligan een zet met een van zijn witte lopers, en dat staat er zo:

John Howard Parnell translated a white bishop quietly and his grey claw went up again to his forehead whereat it rested.

   Wat natuurlijk mooi en grappig gezegd is, en translatorisch een fiks probleem is – een bisschop translateren klinkt toch anders dan een loper verplaatsen. In Ulixes (p. 293) kozen we voor beide woorden een equivalent woord, zodat er in elk geval iets overbleef van de antropomorfie en de meerduidigheid:

John Howard Parnell plaatste kalm een witte raadsheer over en zijn grijze klauw rees weer op naar zijn voorhoofd alwaar hij bleef rusten.

   Maar dit terzijde. Want translatie heeft woordenboekgewijs ook nog de betekenis – en ik denk dat Queneau zijn OuLiPoliaanse verschuiving daarnaar vernoemd heeft – van een voortgaande beweging waarbij alle punten van een lichaam gelijke en evenwijdige rechte banen beschrijven.
   Voilà, dat is precies wat de verschuiving van de samenstellende delen van een tekst middels een vooraf opgegeven aantal lemma’s in het woordenboek inhoudt.
   Meestal levert n+1 niet veel bijzonders op – en de eerste en als enige onschendbare wet van het OuLiPo is, dat het resultaat telt: het moet wel wat interessants opleveren – dus probeerde ik het met n-1, dat wil zeggen van ieder woord (uitgezonderd de voorzetsels, lidwoorden, persoonlijke voornaamwoorden, zeg maar de kleine woordjes) het voorgaande lemma nemen – en inderdaad, daarvan werd het gedicht van Blok op een mysterieuze manier weer wat mysterieuzer:

            verschoven (n-1)

Nacalculatie. Trotter. Droging. Lansworp –
En lichameloos, stomprond vierzijdig en voorzienig.
Leus nog twijfelzuchtig-dertienwerf jaapmaatjes:
Niet-roker veramerikaniseert. Uitzetbaar.

Gaaischiet donzig – en het begiftigt van voos,
Hergroepeert zich in de kiksdode misstoot:
Nacalculatie, de grabbelton toegevraagd,
Straatlaag. Trotter. Droging.

   Maar zou er met n+x nu echt niets te doen zijn? Dus ik probeerde het met n+2, n+3, n+4 – maar mijn woordenboek, een tweedelige Van Dale uit 1960, zonder titelpagina of colofon, rond 1982 aangeschaft bij antiquariaat Kok voor een rib uit mijn lijf (honderd gulden!), bleef hardnekkig weigeren iets visionairs, iets waars en werkelijks, iets heels en vasts en moois en onverwachts op te leveren. Idem dito met n+5, n+6, n+7 etc bleef het maar een amorfe massa, tot ik met n+12 lang genoeg gebrouwen had en eindelijk op alchemistisch goud stuitte en de metamorfose plaatsvond: het gedicht was veranderd in een blinkend iets van geheel ander allooi, tegelijkertijd Blok en iets van zichzelf:

            verschoven (n+12)

Nachtblaker. Trousseau. Drom. Lantarenkleed –
En lichtbeeld, stoof vigilant en vorenstaand.
Lever nog twintigvoud-derwaarts jaarcijfers:
Niet-toepassing verantwoordt. Uitzinnig.

Gaarfris doodsbericht – en het beglanst van vorket,
Herinnert zich in de kilo mistelkruid:
Nachtblaker, de gradaties toegewend,
Straatmakersarbeid. Trousseau. Drom.

   Ik had me de moeite natuurlijk kunnen besparen door het anders aan te pakken. Het probleem met de verschuivende methode (translatie) is dat de woorden zoals ze op alfabetische volgorde in het woordenboek staan zo op elkaar lijken, in elk geval wat begin betreft. Maar dat euvel, bedacht ik, kon ik ondervangen met een retrograde woordenboek (zoals Wolters’ Woordwijzer Achterwaarts alfabetisch) of een rijmwoordenboek, en zo gezegd zo gedaan. Het hulpmiddel van keuze was hier Jaap Bakkers Nederlands Rijmwoordenboek, de tiende, geactualiseerde druk uit 2012. Het mooie van deze methode is dat a) het rijm behouden blijft en het nieuwe gedicht daarmee b) op een geheimzinnige manier blijft klinken als het origineel.

            verschoven (r-1)

Macht. Notoir. Verfrist. Gitaren.
En jicht, scherpzinnig spies en shows.
Kleef nog spintig-erwtig haren:
Fiets meandert. Tuchteloos.

Fra brood – en het verblindt van toren,
Behaalt zich in de dille list:
Macht, de drachten ingevroren,
Kibbelgaarn. Notoir. Verfrist.

   Als dat geen poëzie is! Je snapt het niet, maar vermoedt diepe gronden, en klinken blijft het als een klok.
_____

Een doorlopend bijgewerkt register op alle VandaagsVertaalProblemen staat in blog 345, hier.