459 Instructies voorafgaand aan een buitenlandse reis (de verantwoording)

_____

_____
Over de vertaling

   Vysotski’s liedjes zijn vaak verhalend, maar lang niet altijd. Hij schreef ook raadselachtige en oraculaire teksten, die je in je hart en als je ze hem hoort zingen volkomen begrijpt, maar die je ontglippen zo gauw je ze aan de hand van de woorden wil uitleggen, navertellen of vertalen. Dat is het mysterie van de muziek, die tachtig procent van de betekenis van een liedje uitmaakt, maar tegelijkertijd is het de kracht van de suggestie die er van de woorden uitgaat, als in de beste poëzie. De dichter onthult, en als hij heeft onthuld, verhult hij – aldus Marina Tsvetajeva. Niet alles is dus even helder gezegd door Vysotski. Hij hield zich, gelukkig, meestal wijselijk aan zijn eerste, geïnspireerde ingeving en sleutelde zelden aan wat hij geschreven had, waardoor het misschien wel duidelijker zou zijn geworden, maar ook minder ruimte liet voor het gevoel en de interpretatie. In die zin voelde Vysotski zich meer een receptor, een ontvanger, dan een schepper.
   De meerduidigheid en die onduidelijkheid zijn niet erg: begrijpelijkheid is voor de journalistiek en Vysotski zingt liederen, gedichten waar iedereen het zijne en hare in kan leggen en uit kan halen, dat is het mooie. Niettemin moeten vertalers, min of meer toch, weten wat er staat of bedoeld kan zijn om, min of meer toch, tot verantwoorde vertaalkeuzes te komen, geleid en gedwongen soms – net als de schrijver – door rijm en ritme. Daarbij kan nuttig zijn dat er van al Vysotski’s liedjes talloze vertalingen in omloop zijn (verzameld op wysotsky.com) en talloze varianten zijn verzameld (op vysotskiy-lit.ru), aangezien zijn gehele oeuvre in Rusland alleen oraal-auditief, via bandopnamen, is overgeleverd. Voor de vertalingen is meestal de eerste of bekendste versie gekozen.
   In het algemeen gesproken moesten de vertalingen aan twee voorwaarden voldoen: ze moesten te zingen zijn, dat wil zeggen rijm en metrum hebben, en ze moesten te lezen zijn, ook als je de muziek er niet bij had. Vertalen is altijd schipperen: tussen betekenis, bedoeling, en de prosodische voorwaarden (rijm en ritme). Het is een strijd op de eeuwige slagvelden Vorm en Inhoud. Deze vertalingen zijn wat in het Duits zo mooi Nachdichtungen heet. Duitsers bewaren het woord Übersetzung voor een letterlijke overzetting. Maar wat heb je daaraan in het geval van liedjes? Of in het geval van gedichten? Of in het geval van enigszins stijlgevoelig scheppend proza? Overal moet de geest worden overgezet, de sfeer, de toon en het tempo.
   Over die toon kan het volgende gezegd worden. Vysotski heeft in zijn liedjes een heel bijzondere manier van vertellen en associëren: hij legt niet uit, hij vertelt eigenlijk niet eens een verhaal, maar hij roept op, hij geeft de levensechte impressies van hetgeen hij heeft meegemaakt (dat wil zeggen waarin hij zich heeft ingeleefd). De teksten zijn altijd in de ik-vorm, en niet vanaf een podium voor een anoniem gehoor, maar lijken aan de keukentafel verteld tegen vrienden, intimi, die aan een half woord genoeg hebben. Vandaar dat de teksten heel lapidair zijn, je moet er bijna de intonatie en de gebaren bij denken. Er wordt gezegd dat ‘zijn gedichten lezen zonder zijn stem te horen is als rozen willen ruiken met een gasmasker op’ – maar het mooie van de teksten is dat je zijn stem altijd hoort, ook als je hem niet kent.
   Vysotski’s regels in zijn liedjes zijn in de beste volkstraditie vaak ongelijk van lengte. Het zijn heffingsverzen: de tekst wordt gezongen op een aantal maten, maar het aantal lettergrepen dat erin past is variabel. In de vertaling is op dezelfde manier te werk gegaan: niet de lettergrepen zijn één op één door nieuwe lettergrepen vervangen, maar gezorgd is vooral dat alle klemtonen goed kwamen te liggen, zingbaar, uitspreekbaar en natuurlijk lopend. Dat wil zeggen dat ‘spasíetje násji dóésji’ heel goed vertaald kon worden met ‘réd ónze zíélen’ aangezien je dat op dezelfde melodie even natuurlijk kan zingen.
   De keuze uit zijn vier- à vijfhonderd liedjes (er wordt ook gesproken over zeven- à achthonderd) is noodzakelijkerwijs persoonlijk. Er is veel met pijn in het hart op de berg reserve gelegd. Waar is bijvoorbeeld het piratenlied Nog geen avond (Еще не вечер), de parabel Twee bestemmingen (Две судбы), het antisprookje Geen Loekomorje meer (Лукоморья больше нет). Waar zijn de liedjes over Mao en de Chinezen? Konden er geen sportliedjes in? En meer bargoense zelfkantliedjes? En meer humoristische liedjes? Kon zijn gedicht over ‘zijn’ Hamlet niet worden meegenomen (Мой Гамлет)? En is het geen idee om ook alle andere liedjes voor de Alisa-dubbelelpee te vertalen? Zeker, zeker. Maar je moet ergens beginnen. Intussen is deze uitgave bij mijn weten de uitgebreidste selectie in vertaling in welke taal dan ook.
   De hier opgenomen liedjes zijn in vele varianten, versies en vertolkingen eenvoudig op YouTube en andere kanalen te vinden.
   De vertaler draagt de vertaling op aan Elena Pereverzeva, zonder wie er niets van kwam, niets van komt en niets van zou zijn gekomen.
_____
Bestelinformatie bij de uitgever, Benerus, hier. Een doorlopend bijgewerkt register op alle VandaagsVertaalProblemen staat in blog 345, hier. Ook onderstaand kaftvoorstel was niet zoals ik het had bedoeld, en pas toen ik ze smeekte om in godsnaam mijn voorstel exact maar dan ook precies over te nemen, werd het zoals het geworden is.