73 Gogol in netjes Nederlands
Gogol gebruikt verbasterde uitdrukkingen, en zegt ‘hij hoorde zijn benen niet meer onder zich’ in plaats van ‘hij voelde zijn benen niet meer onder zich’. Kovaljov zet niet ‘de beslissende stap’ of ‘hakt de knoop door’ of ‘geeft het laatste zetje’, maar ‘maakt de uiteindelijke scheiding’ – het is duidelijk wat er bedoeld wordt maar ook dat er op de een of andere manier een contaminatie heeft plaatsgevonden. Ik maak ervan ‘het beslissende zetje liet hij ongemoeid.’ – wat hoop ik net zo ongelukkig gezegd is.
De wijkagent leert niet iemand een lesje met woorden, maar Gogol gebruikt de uitdrukking dat het fysiek is, dus geen veeg uit de pan maar een ram uit de pan.
Letterlijk gebruikte uitdrukkingen komen ook voor. Kovaljovs knecht ligt op een mottige morsige bank en ‘spuugt naar het plafond’, wat standaard Russisch is voor geen reet uitvoeren, maar hier doet Ivan het letterlijk, ‘waarbij hij tamelijk behendig steeds dezelfde plek wist te raken’.
Een favoriet middel om de lezer in verwarring te brengen is twee incongruente hoedanigheden te koppelen. De man van de advertenties zit ‘in frak en bril’. De dokter heeft ‘glanzend gitzwarte bakkebaarden, een frisse, gezonde echtgenote, hij at ’s ochtends rauwe appels’ enz. (Ik vind ‘rauwe’ appels in plaats van ‘verse’ wel iets scheefs hebben vandaar dat ik het hier gebruik, ter compensatie van de keren dat ik me wat normaler uitdruk dan Gogol.)
Of andere koppelingen, die net even ongelukkig gezegd lijken te zijn, maar daarmee juist leuk en spannend, zoals: ‘Spoedig verscheen Ivan zelf die de kaars voor zich uit droeg en de hele kamer helder verlichtte.’ – alsof Ivan de kamer verlichtte en niet de kaars.
Gogols werkwoordsvormen zijn vaak net even uit het lood en hij zegt niet ‘hopeloos’ maar ‘verhopeloosd’.
Het klinkt dus allemaal net even anders dan anders, net even zoals je het níét zegt. Maar het komt nooit expres of gewild of gewrocht over, eerder per ongeluk-verbaasd. Nooit leutig of op een barokke manier gezegd. Maar zeker ook nooit vervelend, saai, sjabloonachtig, clichématig neuzelend.
Maar zulks zijn wel de twee Neus-vertaalscholen tot nu toe, de lolbroeken tegen de neuzelaars. De opleukers tegen de doodslaanders. Waarbij mijn voorkeur natuurlijk naar de opleukers uitgaat: die hebben er tenminste iets mee gedaan.
Het is een opeenstapeling van kleine dingen die de stijl Gogoliaans maken. Dingen die net niet kloppen. Net even ongelukkig lijkend gezegd. En waarvan ik in de zes vertalingen niets ben tegengekomen: netjes Nederlands, man!
Dat is toch wel de grote vloek van Vertalië: netjes Nederlands. Of erger nog: goed Nederlands, literair Nederlands.
Gogol in netjes Nederlands. Dat gaat niet. Dat vloekt.
De neus behoort toe aan college-assessor Kovaljov en wanneer die zijn verloren lichaamsdeel in de kerk te pakken weet te krijgen en hem aanspreekt, doet de neus alsof zijn neus bloedt. (Valkuil: Nederlandse uitdrukkingen met ‘neus’ in dit verhaal gaan gebruiken. Werkt absoluut niet.) Kovaljov zegt wat onsamenhangends en de neus zegt dat hij hem niet begrijpt: ‘Drukt u zich wat bevredigender uit.’ En Kovaljov repliceert: ‘Ik weet niet hoe ik woorden uw moet opvatten.’
De inversie is mogelijk in het Russisch, maar klinkt hier desalniettemin bijzonder, en bijzonder leuk.
Wat doe je ermee in het Nederlands? Want ‘woorden uw’ kan niet. Ik twijfel over ‘uwe woorden moet opvatten’ of ‘die woorden van u moet opvatten’, of ‘ik ze moet opvatten, die woorden van u’ – maar denk dat ‘uwe woorden’ net het vreemde eraan meegeeft dat ook precies het leuke eraan is.
De vertalers hebben alle zes het simpele ‘uw woorden’. En voor het ook ietwat scheve ‘zich wat bevredigender uitdrukken’ daar vlak voor hebben ze normale oplossingen gekozen: ‘Verklaar u nader.’ (1962) ‘verklaar u nader’ (1965) ‘Drukt u zich toch begrijpelijk uit!’ (1967) ‘Drukt u zich eens wat duidelijker uit.’ (1998) ‘Verklaar u nader.’ (2012).
De enige die het aandurft om het enigszins onbevredigende woord over te nemen is Van der Ent (2001): ‘Drukt u zich eens wat bevredigender uit.’ Hoera! Alleen: rijkelijk laat natuurlijk.
Zo kan ik op alle mogelijke slakken zout blijven leggen, maar het gaat erom dat de vertalers de ruimte die ze zich hadden moeten willen kunnen toeëigenen veelal schandalig onbenut laten.
Het is niet dat de vertalingen zo vreselijk slecht of mislukt zijn – Gogol blijft wel overeind – maar ze konden zoveel beter en geslaagder uitpakken.
Als ze die schotse en scheve uitmiddelpuntigheden maar hadden gezien of op z’n minst maar hadden durven omzetten.
En ik geloof dat ik het weet wat het was: het is het tempo. Het ging te snel. En snel wil al snel zeggen: grappig, en het kan ontaarden in een moordend tempo dat hijgerig kan overkomen.
En dat ligt aan een heel kleine particulariteit van het Russisch waarvan een Nederlandse vertaler in 99 van de 100 gevallen geneigd is eroverheen te lezen, namelijk het persoonlijk voornaamwoord.
Het Russisch gebruikt ze vaker niet dan wel. ‘Schreef.’ is zowel ‘ik schreef’ als ‘jij schreef’ als ‘hij schreef’ (of ‘zij schreef’ als het de vrouwelijke vorm heeft). Het meervoud ‘Schreven.’ geldt voor de hele mikmak, wij, jullie, u en zij, ongeacht geslacht. Ze hebben wel persoonlijke voornaamwoorden, maar die worden alleen uit de kast gehaald als er nadruk gelegd moet worden. ‘A on!’ ‘Maar hij!’
In Nederland springen we er minder achteloos mee om. Wij gebruiken ze meestal wel, en halen ze alleen weg als ze in opsommingen staan (zoals hier). ‘Hij schreef, stopte en gumde uit wat hij had geschreven.’
Wat toch heel anders klinkt dan: ‘Hij schreef, hij stopte, en hij gumde uit wat hij had geschreven.’
De eerste zin is a tempo, literair, de tweede (zelf)bewuster en heeft ook een wat merkwaardige eigen stijl.
Punt is, dat vertalers uit het Russisch die persoonlijke voornaamwoorden uit zichzelf niet gaan inbrengen als ze er in het Russisch niet staan. Terwijl dat hier toch een slok op een borrel kan schelen.
Dus, experiment, ik voeg ze in waar maar enigszins kan – en daarin moet ik niet flauw zijn en niet bang, maar eerder rigoreus en unverfroren: overal dus. Of vrijwel.
Want: wie niet waagt die niet wint.
Nu nog kijken of het werkt.
_____
Verwijzingen. De zes zijn Charles B. Timmer (1962), Jan van der Eng (1965), Marko Fondse (1966), Jacqueline de Leeuwe (1998), Arie van der Ent (2001) en Aai Prins (2012), respectievelijk uit: N.W. Gogol, Verzamelde werken II, Novellen, Toneel, Van Oorschot 1962 (Timmer); Russische verhalen, Een bundel vertellingen uit de 19e eeuw, Het Spectrum 1965 (Van der Eng); Nicolaj Gogol, De mantel, De neus, Dagboek van een gek, L.J. Veen, Amstelpaperback, 1966 (Fondse); N.V. Gogol, De Neus, Hoogland & Van Klaveren, 1998 (De Leeuwe); Nikolaj Gogol, Verhalen, L.J. Veen, 2001 (Van der Ent); N.V. Gogol, Verzamelde werken I, Avonden op een hoeve nabij Dikanka, Mirgorod, Petersburgse verhalen, Van Oorschot, 2012 (Prins).
Reacties
Een reactie posten