247 First translations never die
Die eerste vertaling van Duivels die ik las, in de vertaling van Hans Leerink, toen het al Demonen heette en niet meer Booze geesten, in die twee vergelende prismapockets waar de bladzijden onder het lezen losraakten, de kaft als eerste – ben ik niet altijd op zoek geweest naar iets wat erop leek?
En die eerste vertaling van Misdaad en straf, toen het nog Schuld en boete heette, in de vertaling van Siegfried van Praag, ook als tweedelige prisma’s met die deprimerende paarse Raskolnikov voorop – welke nieuwe kan eraan tippen?
Nostalgie is strikt persoonlijk, en iedereen heeft er last van.
Daarom: zullen eerste lezers van de romans van Dostojevski in de Boland-vertalingen over dertig, veertig jaar niet precies hetzelfde zeggen?
En eerste kennismakers met het vijfde vioolconcert in de uitvoering van Hilary Hahn ook?
In Nederland bestaan van Misdaad en straf zo’n dertien vertalingen, naast die van Van Praag en Boland ook van Bolands voorganger in de Russische Bibiliotheek Jan Meijer, en verder van Clara Eggink, Hans Kryt, H. Meusing, Petros Kuknos, Hermien Manger, Jac. de Werker, Arnold Saalborn, Elsa Bukovska, Janneke van der Meulen en Lourens Reedijk, waarvan bij mijn weten alleen de Bolandse uit 2019 en de Reedijkse uit 1992 in druk zijn, en in de boekhandel verkrijgbaar.
De rest moet je tweedehands of in de bibliotheek zoeken. Precies de plekken waar je eerste lezers vaak zal aantreffen, pokdalige puistenkoppige studenten als ikzelf die boekenstalletjes afstruinen voor wereldliteratuur in volslagen achterhaalde versies – maar wat doet het ertoe? In het geval van Dostojevski niets: met die gehavende vergeelde houthoudende vertalingen heb ik Dostojevski in mijn hart gesloten.
Geen dertien maar veertien keer is de roman in een iets groter taalgebied, het Engelse vertaald, althans volgens de laatste tellingen:
1. Frederick Whishaw (1885)
2. Constance Garnett (1914)
3. David Magarshack (1951)
4. Princess Alexandra Kropotkin (1953)
5. Jessie Coulson (1953)
6. Michael Scammell (1963)
7. Sidney Monas (1968)
8. Julius Katzer (1985)
9. David McDuff (1991)
10. Richard Pevear & Larissa Volokhonsky (1992)
11. Oliver Ready (2014)
12. Nicolas Pasternak Slater (2017)
13. Michael R. Katz (2018)
14. Roger Cockrell (2022)
Maar van die veertien zijn er veel meer nog in de handel, namelijk de helft, te weten nummer 2 en 7 en de nummers 9 t/m 14. Dus één vertaling uit 1914, één uit 1968 en alles wat vanaf 1991 is verschenen.
Op het Engelstalige internet wordt dan ook de vraag opgeworpen: welke vertaling moet ik lezen? Help, ik kan niet kiezen!
Ze beantwoorden die vraag op de site van We Love Translations.
(Overigens, ik zie hier bij ons nog niet zo snel een website wijhoudenvanvertalingen.nl worden gestart, wij zijn toch meer van wijhatenvertalingen.nl.)
Sterker nog, ze beantwoorden niet eens de vraag ‘welke moet ik lezen’ maar gewoon zonder blikken of blozen en unverfroren: ‘Welke vertaling is de beste?’ Die durven!
En dat doen ze op die site niet alleen voor de Engelse vertaling van Misdaad en straf, maar ook voor die van De gebroeders Karamazov en De idioot, Anna Karenina en Oorlog en vrede, De meester en Margarita, Madame Bovary en De bochelaar van de Notre Dame, Drie musketiers en De graaf van Monte Christo, voor Don Quixote, voor De kleine prins, voor Bambi én voor De droom van de rode kamer. Onder andere.
De recensent van Crime and Punishment bespreekt in het kort de veertien vertalingen, en concludeert zonder veel omhaal: ‘Get the Garnett translation.’ Want: ‘Hele generaties lezers hebben via de vertalingen van Garnett kennisgemaakt met de Russische klassieken; ze zijn zelf klassiek.’
Ook een andere vergelijker, op de site Some Peope Juggle Geese, komt tot de conclusie: ‘I recommend the Garnett translation of Crime and Punishment.’ Hun unanieme oordeel is dus: ‘Get the Garnett translation.’
Laat dat even bezinken.
Een eeuw hervertalingen – voor noppes. Kan door de plee.
‘Get the Garnett translation.’
Eenmaal iets goed bevonden, nooit meer iets anders.
‘Get the Garnett translation.’
Never mind dat hij ouderwets is, wemelt van de fouten, stilistisch alles platwalst tot een gemiddeld Victoriaans massaproduct.
‘Get the Garnett translation.’
Niet voor niets zei Brodski ooit: Geen wonder dat Engelsen en Amerikanen het verschil tussen Tolstoj en Dostojevski niet kennen. Ze kennen alleen Garnett.
Maar zelfs als de Garnett-translation tot de canon van Engelse vertalingen hoort, dan nog hebben latere vertalingen vaak veel voordelen en pluspunten. Meestal volgen ze het origineel stilistisch beter, ze maken minder fouten, ze zijn minder gebonden aan de stijl des tijds, dus om vlakaf te zeggen ‘get the Garnett translation’ is behoorlijk kras.
Maar er speelt nog iets anders mee en dat is diezelfde verrotte nostalgie. Latere vertalingen worden niet afgezet tegen het origineel, ze worden steevast vergeleken met de Garnett-vertaling. En omdat die vertaling in veel gevallen de eerste was die de mensen – in elk geval vóór 1991 – te lezen kregen, is die de toetssteen geworden voor alle volgende.
Misschien ook is de Garnett-vertaling zo gedateerd en ouderwets dat hij wel origineel negentiende-eeuws lijkt – en authentiek dostojevskiaans...
Eerste vertalingen slijten niet. Daarmee is het begonnen, de lezers zijn erdoor gevormd. En daarom moeten latere vertalingen op de eerste lijken, willen ze een blik waardig gekeurd worden. Dat is natuurlijk een grotendeels onbewust proces, want het is bij de lezertjes in hun hele wereldbeschouwing ingebakken geworden.
Hoe goed of beter volgende vertalingen ook zijn van zichzelf, ze zullen het altijd afleggen tegen de eerste, die zich heeft vastgezet in het hart van de lezer.
Eenvoudig en alleen omdat die volgende vertalingen anders zijn.
Niet zoals thuis, zou je kunnen zeggen.
Niet zoals mama het maakte.
_____
Verwijzingen. Voor de Crime and Punishment-vergelijking op welovetranslations.com, zie hier; andere vertaalvergelijkingen staan hier. Op Some People Juggle Geese staat de vergelijking hier. De Nederlandse vertalingen staan vermeld in de elk jaar bijgewerkte Bibliografie van Russische literatuur in Nederlandse vertaling van Waegemans, Willemsen en Severiens, hier te lezen en downloaden. Zie ook blog 103 over Dostojevski, Een ovaalvormige ronde tafel, hier. De illustraties uit de banier zijn afkomstig van de twee genoemde Engelse websites. Over nut en voordeel van gedateerde vertalingen, zie blog 131, Lang leve de gedateerde vertaling! hier. De Nederlandse Dostojevski-kaften zijn van het internet geplukt. Een doorlopend bijgewerkt cumulatief register op alle VandaagsVertaalProblemen staat in blog 241, hier.
Reacties
Een reactie posten