236 Tenderfoot en de onvoltooid verleden tijd

   Wat voorafging.

   James Vandermeersch vertaalde op vijf jaar tijd alle 73 Lucky Lukes opnieuw. In het... Vlaams. Hoera!
   Lucky Luke de poor lonesome cowboy die zo’n long way from home is komt eindelijk thuis.
   Immers, James Vandermeersch stamt uit Lauwe en Lauwe ligt op een Kommersbonter boogscheut van Kortrijk, de geboorteplaats van de bedenker en tekenaar van Lucky Luke, Maurice de Bevere, de zich noemende Morris.
   Ik las de klassieker Tortilla’s voor de Daltons, album 31, geschreven door de wonderdoener René Goscinny. In de nieuwe vertaling.
   En ja hoor, fijne taal, mooie taal, nieuwe taal. De grappen beter behouden.
   Het is maar een licht Vlaamse tongval, maar toch. Ik kwam er een heuse valavond tegen. Averell moet niet zijn kop houden (‘Kop dicht, Averell.’) maar zwijgen. (‘Zwijg, Averell.’) Joe moet van Emilio Espuelas Rataplan niet harder roepen maar luider.
   Maar het was vooral de onvoltooid verleden tijd die opduikt waar benoordenriools de voltooid tegenwoordige tijd gebruikt zou worden die het geheel zo’n bijzondere muziek gaf.
   ‘Averell! Niet zo gulzig! Je beet in zijn hand!’
   ‘We vonden hem op het terrein, Don Doroteo.’
   ‘We volgden jouw hond en in de bergen raakten we hem kwijt.’
   Ik schreef erover op de website van de Filter en herpubliceerde het met een paar veranderingen een paar weken geleden op mijn eigen VandaagsVertaalProbleem-blog, de hoop uitsprekend dat Lucky Luke komende generaties gedepriveerde benoordense oortjes wat meer zou doen wennen aan de zuidelijke taalmuziek zodat de lieve lezertjes als ze later groot waren en bij uitgeverijen gingen werken niet standaard subiet het rode potlood zouden halen door alles wat ze als vreemde kielemanse smetten of – helemaal dom – ‘fout’ voorkwam.
   Maar gewoon, weet je, wat toleranter zouden zijn. Zodat er nog meer te genieten viel dan er toch al te genieten valt. De taalrijkdom ontsluiten, zeg maar, en niet pottoe gooien.
   Maar toen vertelde Frank Lekens me in de commentaren onder het blog dat die onvoltooid verleden tijd helemaal geen Vlaams was, in elk geval geen spreektaalvlaams, maar hoogstwaarschijnlijk een soort vertaalvlaams, vertaliaans Vlaams, een taaltje dat je alleen op schrift tegenkwam en dat geen hond op straat ooit bezigde, ook sprekende honden zoals Rataplan en Milou en Beauregard Bugleboy niet.
   Dus ik dacht: miljaar! krijg nou tieten!
   Deze zaak moest tot op de bodem uitgezocht worden, of mijn naam is geen Van Zwol.
   (Lees nu verder.)

   Le pied-tendre.

   Ik sloeg mijn voelsprieten uit en vroeg een taalgevoelige uitgeefster in Antwerpen om raad. En die – het was Liesbeth Elseviers – schreef mij dat zij de onvoltooid verleden tijd inderdaad met enige regelmaat tegenkwam in manuscripten die zij onder ogen kreeg waar zij dan onverwijld het rode potlood door haalde, omdat haar taalgevoel haar zei dat er een voltooide tijd moest staan. En ze gaf een paar voorbeelden.

   ‘Ik maakte ook mini-tapdansschoenen voor alle mieren.’
   ‘Ik zweefde door de lucht en ik maakte vandaag een nieuwe vriend.’
   ‘Ik dacht dat jullie hier kwamen om het wat rustiger aan te doen.’
   ‘Ik las ooit in een boek dat kakkerlakken supersnel kunnen lopen.’

   Niet alle voorbeelden konden mij overtuigen, maar ik zag wat ze bedoelde. Het is ook de hele context natuurlijk die meespeelt. Maar ik wilde weten: is het spreektaal? Want als het spreektaal is, dan mag het best ook schrijftaal zijn.
   Maar het was geen spreektaal, die onvoltooid verleden tijd, zei Liesbeth. Het was echt alleen schrijftaal volgens haar. En dan vooral schrijftaal van schrijvers en vertalers die spreektaal willen nadoen. Maar dus de plank volledig misslaan.
   Tsjonge.
   Ik besloot mijn tweede Lucky Luke er eens op na te slaan, het onvergelijkelijke (of alleen met de andere tijdloze meesterwerken van Goscinny uit die jaren) Tenderfoot.
   Le pied-tendre in het oorspronkelijke Western-Frans.
   En daarin wemelt het opnieuw van de onvoltooid verleden tijden, het wemelt er zelfs nóg wemelender. Het wemelt er allerwemelendst.

   ‘Baddy redde hem als kind het leven.’
   ‘Ik kreeg antwoord van Waldo Badmington, de achterneef van Baddy.’
   ‘Hij zag ons, baas!’

   ‘Die zag ik ooit ’ns toen ik nog op de butlerschool zat.’
   ‘Die gingen allemaal weg na Baddy’s dood.’
   ‘Kijk, ik maakte een moddervlek.’
   ‘Zo zag ik ooit hoe een vossenjacht eindigde in de bibliotheek van de 18de graaf van Hampchester.’

   Ik won ooit een schietwedstrijd die de koningin organiseerde...’
   ‘Ik leerde ooit boksen op school.’

   ‘Jack Ready werd vermoord, sheriff!’
   ‘Ze zeggen dat je Jack Ready neerschoot!’
   ‘Zag je Lucky Luke al schieten?’

   ‘Lucky Luke waarschuwde hem!’
   ‘Z’n paard, Jolly Jumper, wachtte hem op!’

   ‘Ik vond je paard in de stal waar ik me verstopte.’
   ‘Ik nam m’n voorzorgen.’

   ‘We reden de hele nacht, George. Is het nog ver?’
   ‘En ik bracht je fles mee.’
   ‘Waldo, waarom schoot je niet?’

   ‘Hij dronk de hele nacht thee.’

   Het is niet zo, dat de vertaler helemaal onbekend was met de voltooid tegenwoordige tijd. Want op de uitroep van Lucky Luke ‘Ze zeggen dat je Jack Ready neerschoot!’ antwoordt Waldo in gloedvolle verontwaardiging: ‘Dat heb ik niet gedaan!’ En elders waarschuwt Jack Ready Waldo dat hij moet opnokken met het Vlaams klinkende: ‘Ik heb je verwittigd!’
   Zoals op de omkaderde vakjes (plaatjes) te zien is, wordt de onvoltooid verleden tijd niet gebruikt omdat de voltooid tegenwoordige tijd niet in de phylacterische tekstuitsparingen (ballonnetjes) zou passen, nee, het is een keuze, een bewuste. Maar waarop is die gestoeld als zij nauwelijks in de volksmond te horen is?
   Is het soms de pernicieuze invloed van het Engels? Waardoor ‘I kissed her’ meer en meer vertaald zal worden als ‘Ik kuste haar’ en ‘We came in peace for all mankind’ als ‘We kwamen in vrede voor heel de mensheid’?
   Is het iets van bij bij de familie Vandermeersch thuis, die nu eenmaal zo praten? Iedere gek trekt zoals hij gebrekt is, dus dan kunnen we daarvoor ook best inclusiviteit betrachten.
   Of wordt het toch meer gebezigd in België dan wij noorderners en mijn informanten vermoeden?
   Of is het toch echt vertaliaans Vlaams, zoals je ook vertaliaans Hollands hebt, dat Nederlands lijkt maar het net niet is?
   Ik weet het gewoon niet.
   Ik had het al vaker over de verrijking van het Nederlands die we ons laten ontzeggen, bestelen, beroven, verbieden door redacteuren die alles wat naar regionaals ruikt als fout bestempelen (o! uit medeleven met de lieve lezertjes die er anders niets van zouden begrijpen! – hoe aanmatigend wil je het hebben?) in verschillende pertinente blogs en tevens Filterwebsitestukken, en daarom was ik zo blij met de Lauwerse vertaling van Lucky Luke.
   De opmars naar het noorden is begonnen!
   Brabant vrij tot aan de Dollard!
   Op, piotten!
   Laat het truut in pakskes regenen in de polders!
   Bevrijd de onvoltooid verleden tijd uit de kerkers van het betwetend redacteurengespuis!
   Het duurde nu lang genoeg!
   Zelfs als het schrijftaalvlaams is, zelfs als het puur vertaliaans is en uit de lucht gegrepen, zelfs al zul je het nooit in levenden lijve horen uitspreken in België – wat weten wij noorderlingen daarvan? Voor ons is het authentiek Vlaams en als we het maar vaak genoeg tegenkomen in Lucky Luke, gaan we het vanzelf allemaal spreken.
   En zoals bekend: wat eenmaal in het noorden vaste voet heeft gekregen, zal ook het zuiden bereiken.
   En dan krijgen de Belgen hun schrijftalige onvoltooid verleden tijd als Hollandse spreektaal terug.
   Het is nog niet te laat.

_____
   Verwijzingen. Dit stuk verscheen eerder op 30 november 2022 op Neerlandistiek, hier, met interessante aanvullingen en commentaren van lezers, o.a. over de oberdeutscher Präteritumschwund en het feit dat in Nederlandstalig België schrijf- en spreektaal veel meer uiteenlopen dan in Nederlandstalig Nederland. Over Tortilla’s voor de Daltons (‘wat voorafging’), zie VandaagsVertaalProbleem blog 228, hier. Meer over de onderdrukking van het Vlaams in Hollandse redactiekringen, zie bijvoorbeeld Vlaams (blog 108, hier), Hokkebrokken en vliegelantiers (blog 115, hier), Vlaamse krummen (blog 127, hier) en het vierluik over het Suske en Wiske-album Bibbergoud (blog 116 hier, 128 hier, 129 hier en 130 hier), en het webfilterstuk De Vlamen in mijn kast, hier.