107 Dhr. Duffy en het pijnlijk geval

   ‘Een tragisch geval’ heet de vertaling van Rolf en Edo Loeber van ‘A Painful Case’ uit Dubliners van James Joyce. We schrijven 1967.
   In 1968 vertaalt Rein Bloem het als ‘Een pijnlijke zaak’. Die titel blijft tot 1997, zeven drukken lang behouden – en ook in de achtste druk uit 2004, waarin Erik Bindervoet en ik de tientallen dingen die hij had overgeslagen hebben teruggezet en de honderden ergste fouten, missers, blunders, slordigheden etc. hebben proberen te verwijderen – zeer tegen de zin van de vertaler, die er in samenspraak met de redacteur een heleboel weer in ere herstelde en en passant een hele hoop verse miskleunen beging. (Jongens en meisjes, doe dat nooit, andermans vertaling herzien: heel slecht voor je hart.) (En laat jouw vertaling ook nooit herzien!)
   In 2016 mochten Erik en ik het dan eindelijk helemaal zelf doen en vertaalden we de titel als ‘Een pijnlijk geval’.
   De hoofdpersoon, meneer Duffy, is een harteloos mens die dat van zichzelf niet weet. Hij denkt dat hij oprecht, rechtschapen en streng maar rechtvaardig is. Als een eenzame getrouwde vrouw (haar man zit op de vaart naar Rotterdam) hem te kennen geeft dat haar hart voor hem openstaat, gooit hij die deur dicht. Vier jaar later leest hij in de krant over haar zelfmoord. In plaats van met haar te doen te hebben en bij zichzelf te rade te gaan of hij er misschien verkeerd aan deed de betrekkingen te verbreken, vindt hij dat zij met deze daad hem verlaagd heeft.
   Indachtig Tsjechovs principe van de vertelstem halverwege – en Joyce’ eigen ‘Uncle Charles’-principe – is het verhaal even moreel kaal geschreven als de hoofdpersoon, even tapijtloos als zijn kamer.¹ Het leest bijna als een verdediging voor de rechtbank waarin zijn persoonlijke karakter licht moet werpen op zijn onschuld in deze zaak. (En wat natuurlijk precies omgekeerd leest voor de goede verstaander.)
   Het is zo kaal, dat je met eenvoudigweg ‘vertalen wat er staat’ – dus met mechanisch de woorden volgen zonder je te bekommeren om context en subtekst – al een heel eind op weg bent. Maar toch kom je er niet mee.
   Hier. Op zeker moment wordt er over dhr. Duffy gezegd: ‘He had been for many years cashier of a private bank in Baggott Street.’
   Let wel. Er staat dus niet: ‘For many years he had been cashier of a private bank in Baggott Street.’
   (Het is altijd nuttig om je te beseffen wat er staat door te bedenken wat er niet staat – hoe het ook anders gezegd had kunnen worden, als de schrijver gewild had.) (Vertaaltip.)
   De eerste zin is een verbaal, de tweede zin is een verhaal.
   Desalniettemin vertalen de vroege vertalers:

Al jaren lang was hij kassier bij een particuliere bank in Baggot Street. (Loeber & Loeber 1967)
Al jarenlang was hij kassier van een particuliere bank in Baggott Street. (Bloem 1968, 1997)

   Waarentegen wij, de latere vertalers:

Hij was al vele jaren kassier bij een particuliere bank in de Baggottstraat. (Bindervoet & Henkes 2016)

   Ander voorbeeld. De volgende alinea begint: ‘He had neither companions nor friends, church nor creed.’
   Afgezien van de verleden tijd zou je dit in de persoonsbeschrijving in een politiedossier kunnen tegenkomen, ten dienste van het gerechtelijk onderzoek en de rechtsgang. In het Nederlands is de ‘noch-noch’-constructie echter te literair. Kijk maar.

Hij had kameraden noch vrienden, kerk noch geloof. (Loeber & Loeber 1967)
Hij had vrienden noch kennissen, kerk noch geloof. (Bloem 1968)
Hij had kameraden noch vrienden, kerk noch geloof. (Bloem 1997)

   Waarentegen wij, de latere vertalers:

Hij had geen kompanen en geen vrienden, geen kerk en geen geloof. (Bindervoet & Henkes, 2016)

   Als je zulke zinnen maar genoeg achter elkaar leest, krijg je werkelijk de indruk van een verbaal – dat slechts één vorm is van de vele manieren waarop je een verhaal met ‘scrupulous meanness’ kan schrijven, de stijl van ‘narigheid en karigheid’ die Joyce zich in deze verhalen aanmat.
   Als je daarentegen de zinnen vertaalt alsof het ‘normaal’ Engels is, dat in netjes, literair Nederlands omgezet moet worden, verlies je veel van de dramatische kracht, en is het niet gek als de Nederlandse lezer zich afvraagt wat er nu zo bijzonder aan die verhalen is.

¹  his uncarpeted room (Dubliners); zijn kamer zonder vloerkleed (Loeber & Loeber 1967); zijn kamer zonder vloerkleed (Bloem 1968); zijn kamer-zonder-kleed (Bloem 1997); zijn tapijtloze kamer (Bindervoet & Henkes 2016).
_____
   Verwijzingen. James Joyce, ‘Een tragisch geval’, in Moderne Ierse verhalen, samengesteld en ingeleid door Rolf Loeber (in het colofon: Vertaling: Edo en Rolf Loeber), Polak & Van Gennep, 1967, p.54-65. —, ‘Een pijnlijke zaak’, in Dubliners, vertaald door Rein Bloem, Polak & Van Gennep, 1968. —, Dubliners, vertaald door Rein Bloem, ‘met behulp van Erik Bindervoet en Robbert-Jan Henkes’, Athenaeum, 2004. —, Dublinezen, vertaald door Erik Bindervoet en Robbert-Jan Henkes, Athenaeum, 2016. In het nawoord bij de laatste uitgave staat ook een en ander over de ‘scrupulous meanness’ en het ‘Uncle Charles’-principe. Dat principe komt ook ter sprake in blog 53, ‘Anton Tsjechovs Ome Charles’, hier, en in blogs 74, 75, 76 en 77 over Tsjechov.